Społeczeństwo, władza i kultura średniowiecznej Europy Cały dział (WSiP, kl 5, dział V)

Alternatywny zapis:

hołdu i inwestytury, obyczaje dworskie, turnieje, twórczość trubadurów. turniej rycerski - zawody będące dworską rozrywką i pozwalały na ćwiczenie umiejętności potrzebnych na wojnie. Najpopularniejszą konkurencją był pojedynek jeźdźców z kopiami. herb - znak wyróżniający ród rycerski, umieszczany np. na tarczy rycerza trubadur - wędrowny poeta i pieśniarz występujący na dworach Utwory opowiadające o wzorowych rycerzach: - Pieśń o Rolandzie, - opowieści o królu Arturze i rycerzach Okrągłego Stołu. Obowiązki wzorowego rycerza to m.in. obrona słabszych, walka za wiarę i służba damie serca. Kościół wpłynął na kulturę rycerską: - potępiał nadmierną przemoc i prywatne wojny, - wskazywał najważniejsze zadania rycerstwa: - obrona chrześcijaństwa, - walka z poganami i muzułmanami, - obrona słabszych i bezbronnych (duchownych, wdów i sierot). Chłopiec z rodziny rycerskiej, by stać się rycerzem, najpierw musiał być paziem (służyć na dworze seniora i uczyć się dworskich obyczajów), potem zostawał giermkiem (troszczył się o uzbrojenie rycerza, któremu służył, uczył się władania bronią i jazdy konnej), a gdy opanował rzemiosło rycerskie, pasowano go na rycerza (podczas ceremonii otrzymywał pas z mieczem). Średniowieczna wieś Na początku średniowiecza prawie cała ludność Europy Zachodniej mieszkała na wsi. Ciężko pracowali. W przypadku nieurodzaju groziła im klęska głodu. Mężczyźni: - uprawiali ziemię, - wyrąbywali las, - wytwarzali narzędzia. Kobiety: - opiekowały się najmłodszymi dziećmi, - gotowały, - robiły ubrania, - zajmowały się hodowanymi zwierzętami. Starsze dzieci: - pomagały dorosłym w ich pracach, - pasły zwierzęta. Stodoła - budynek do przechowywania zboża, słomy, siana. Obora - budynek przeznaczony dla krów. - Chłopi byli poddanymi – ich gospodarstwa i oni sami należeli do panów, właścicieli majątków ziemskich (władców, biskupów, możnowładców, rycerzy). Za uprawianie ziemi, której nie byli właścicielami, chłopi płacili czynsz. Czynsz najpierw płacono w płodach rolnych (zborze, warzywa, drób, jajka). Gdy gospodarka się rozwinęła czynsz płacono w pieniądzu. Pańszczyzna – przymusowa praca na rzecz pana - Pan był sędzią chłopów. Karał ich lub rozsądzał spory. Bez zgody pana chłop nie mógł: - opuścić wsi, zawrzeć małżeństwa. Dziesięcina - danina na rzecz Kościoła w postaci jednej dziesiątej plonów. We wczesnym średniowieczu większość narzędzi rolniczych była z drewna. Narzędzia i sprzęty domowe, odzież, obuwie i naczynia (gliniane) wyrabiano w gospodarstwach. Później upowszechniły się narzędzia z metalu, kupowane od miejskich rzemieślników. Pług – narzędzie do orania ziemi, zastąpiło radło. Pług miał metalowe części, usprawnił pracę na polu, pomógł zwiększyć plony. Właściciele ziem chcieli by w ich majątkach działało jak najwięcej gospodarstw chłopskich, bo mogli z nich pobierać czynsze. Na terenach po wyrębie lasu lub osuszeniu bagna zakładano nowe wsie. Osadnikom gwarantowano: - dziedziczne prawo do uprawianej ziemi, - stały czynsz, - prawo do opuszczenia wsi po spełnieniu ustalonych warunków. Ława wiejska – organ samorządu wsi, złożony z chłopów sąd. Rozstrzygał sąsiedzkie konflikty, karał za część przestępstw. W średniowieczu wykształcił się podział ludności na stany, które miały różne obowiązki i prawa. O przynależności do nich decydowało urodzenie (poza duchownymi). Najważniejszym (według średniowiecznych norm) był stan duchowny. Ich obowiązkiem była modlitwa. Rycerze byli zobowiązani do służby wojskowej. Grupa trzecia zajmowała się pracą fizyczną. Chłopi uprawiali ziemię. Mieszczan zaliczano do grupy trzeciej lub uznawano ich za stan czwarty. Średniowieczne miasto Po upadku cesarstwa zachodniorzymskiego w Europie zachodniej miasta odradzały się dopiero w XI w. Miasta i ich mieszkańcy szybko się bogacili. Uzyskali prawa i powoływali własny samorząd: - ława miejska – sąd miejski, sądził przestępców i rozstrzygał spory między mieszkańcami, zasiadali w nim ławnicy, - rada miejska - sprawowała najwyższą władzę w mieście: - uchwalała nowe prawa, - nakładała i pobierała podatki, - decydowała o wydatkach miasta, - reprezentowała miasto. Mieszczanie byli ludźmi wolnymi (w przeciwieństwie do chłopów). Dzielili się na 3 grupy: - patrycjusze – najbogatsi i nieliczni, zasiadali we władzach miasta. Byli to głownie kupcy i rzemieślnicy, którzy sprzedawali lub wyrabiali luksusowe towary (sukno, wyroby ze złota), - - pospólstwo – najliczniejsza grupa, ubożsi kupcy i rzemieślnicy, właściciele domów i warsztatów, - plebs - najbiedniejsi, nie mieli praw miejskich, najmowali się do pracy w cudzych warsztatach, mieszkali w wynajmowanych pokojach. W tej grupie byli też żebracy, kalecy i starzy ludzie, którzy nie mogli już pracować. Tworzyli tzw. miejską biedotę. Kobiety w miastach: - prowadziły gospodarstwa domowe, - opiekowały się dziećmi, - pomagały mężom w warsztatach lub składach kupieckich, czasem same zajmowały się handlem. Miejska zabudowa (gęsta sieć ulic, zwarta zabudowa): - rynek (główny plac miasta), - ratusz (reprezentacyjny gmach, siedziba władz miejskich), - kościół parafialny, - kamienice (bogaci mieszkali blisko rynku), - kramy kupieckie, - warsztaty rzemieślników, - wieże z bramami miejskimi, - baszty, - barbakan (budowla obronna wysunięta przed linię murów miejskich). Miasta były otoczone murami, które pełniły funkcje obronne i wyznaczały granice obowiązywania praw danego miasta. Na parterach domów były sklepy i warsztaty. Na wyższych piętrach mieszkano. Niektóre miasta miały wodociągi. Nie było kanalizacji. Brak higieny prowadził do epidemii i śmierci wielu mieszkańców. Gildia zrzeszenie kupców Cech - zrzeszenie rzemieślników np. piekarzy czy szewców. Cechy: - ustalały jakich surowców używano, w jaki sposób przebiegała produkcja, - organizowały zabawy i uczty z okazji świąt religijnych, - pomagały swoim członkom, gdy spotkało ich jakieś nieszczęście. Cechy i gildie miały wyznaczone odcinki murów miejskich do obrony. Nauka zawodu: - uczeń mieszkał u mistrza (właściciela warsztatu), pomagał mu w różnych zajęciach, - czeladnikiem zostawał po kilku latach, jeśli zdał egzamin, - mistrzem zostawali nieliczni po zdaniu kolejnego egzaminu i zakupieniu warsztatu. Wielu czeladników do końca życia pracowało w cudzych warsztatach. Kościół i kultura na zachodzie Europy W średniowieczu jedynymi wykształconymi ludźmi byli duchowni - umieli czytać i pisać, znali łacinę (język nabożeństw, dyplomacji, literatury i edukacji). Kościół utrzymywał szkoły i posiadał księgozbiory. Św. Benedykt - duchowny, który założył wspólnotę zakonną na Monte Cassino (pd. Italii). Stworzona przez niego reguła została zatwierdzona przez papieża. Powstał zakon benedyktynów. zakon - wspólnota religijna, której członkowie służą Bogu według ustalonej reguły reguła zakonna – zbiór zasad obowiązujących w zakonie klasztor - siedziba zakonu, budynki, w których zakonnicy mieszkają, pracują i modlą się zakon cystersów - wspólnota, która funkcjonuje według zaostrzonej regule benedyktyńskiej, słynąca ze świetnie zorganizowanych gospodarstw przyklasztornych Dzień zakonników był podzielony na czas: - modlitwy, - pracy (fizycznej lub umysłowej - zdobywanie wiedzy, przepisywanie ksiąg), - odpoczynku. teologia - wiedza religijna o Bogu, prawdach wiary i zasadach postępowania z nich wynikających Władcy nadawali zakonom majątki ziemskie. Zakonnicy zakładali przy swoich siedzibach: - sady, - winnice, - ogrody warzywne, - stawy rybne, - warsztaty rzemieślnicze. Okoliczni mieszkańcy uczyli się od zakonników nowych metod gospodarowania. kapitularz – miejsce zebrań zakonników - skryptorium - pomieszczenie klasztorne, w którym przepisywano księgi benedyktyńska praca - zajęcie żmudne i długotrwałe. Powiedzenie to pochodzi od głównego zajęcia benedyktynów - przepisywania ksiąg, które wymagało wielomiesięcznej, wytrwałej pracy. pergamin - cienko wyprawiona skóra zwierzęca, podstawowy materiał, na którym pisano w średniowieczu inicjał – ozdobnie napisana pierwsza litera rozdziału średniowiecznej księgi miniatury / iluminacje - barwne ilustracje w średniowiecznej księdze bordiury - dekoracje umieszczane na marginesach ksiąg W XII i XIII wieku ze szkół katedralnych rozwinęły się pierwsze uniwersytety. Najstarsze i najsłynniejsze powstały we Włoszech (Padwa, Bolonia), Francji (Paryż) i w Anglii (Oksford). Nauczano w nich teologii i filozofii, prawa i medycyny. Nie wszyscy absolwenci uniwersytetów zostawali duchownymi. W miastach pojawiły się zawody wymagające wykształcenia - lekarze, prawnicy, urzędnicy, bankierzy i kupcy (prowadzili rachunki i zawierali pisemne umowy). katedra - kościół, przy którym znajduje się siedziba biskupa uniwersytet - rodzaj szkoły wyższej, w średniowieczu uniwersytet był zorganizowany jako społeczność (zrzeszenie) profesorów i studentów rządzących się własnymi prawami. W XIII wieku w miastach powstały nowe zakony, franciszkanie (zakon założony przez św. Franciszka) i dominikanie (zakon założony przez św. Dominika). Utrzymywały się dzięki jałmużnie (dobrowolnym ofiarom składanym przez wiernych). Dlatego nazwano je zakonami żebraczymi. Cenili pokorę i ubóstwo. - głosili kazania (prostym językiem by docierać do wszystkich ludzi), - - organizowali jasełka i szkopki, - prowadzili szkoły w miastach, - wykładali na uniwersytetach. Architektura średniowiecza nawa główna - część kościoła, w której gromadzą się wierni prezbiterium - część kościoła, w której znajduje się główny ołtarz rozeta - okrągłe, ozdobne okno (zazwyczaj nad głównym wejściem do świątyni) Styl romański wykształcił się w XI w. w Europie Zachodniej. Cechy charakterystyczne: - mury - grube, kamienne, - wieże - masywne, - okna - małe, wąskie, - sklepienia - krzyżowe i kolebkowe, - łuki – pełne (łagodne). Styl gotycki wykształcił się w XII w. w Europie Zachodniej. Cechy charakterystyczne: mury - cieńsze, wysokie, ceglane (w Europie Środkowej), kamienne (w Europie Zachodniej i Południowej), - wieże - wysokie (strzeliste), - okna – duże, wysokie, wypełnione witrażami - sklepienia - krzyżowo-żebrowe, - łuki - ostre. witraże - kompozycje z kolorowych szybek Cele sztuki i architektury średniowiecza: - głoszenie chwały Bożej, - przybliżanie zasad wiary chrześcijańskiej niepiśmiennym wiernym. Spór cesarstwa z papiestwem W 962 r. Otton I odnowił Cesarstwo Rzymskie i uzależnił od siebie papiestwo (po zbrojnym zajęciu Rzymu). Władcy danego kraju mianowali biskupów i opatów w swoich państwach. Biskupi i opaci byli - duchownymi, - ważnymi dostojnikami państwa, - posiadaczami dóbr ziemskich (lenno). Nadania dóbr ziemskich (inwestytury) dokonywał władca. Część biskupów i opatów prowadziła świecki tryb życia. Mieli swoich wasali, prowadzili wojny, ucztowali i polowali. Troszczyli się o pomyślność swoich rodów. świecki - niebędący osobą duchowną, niezwiązany z urzędami kościelnymi celibat - niezawieranie związków małżeńskich przez osoby duchowne kardynał - tytuł najwyższych po papieżu dostojników Kościoła katolickiego W X w. w kilku klasztorach benedyktyńskich powstał ruch reformatorski dążący do uniezależnienia Kościoła od władzy świeckiej. Reformatorzy chcieli by: - biskupi i opaci byli niezależni od władz świeckich, - biskupi i opaci podlegali tylko papieżowi, - duchowni nie przyjmowali godności kościelnych z rąk świeckiego władcy, - duchowni przestrzegali celibatu, - zakazano kupowania kościelnych godności. Zgodnie z reformą papieży mieli wybierać kardynałowie, bez udziału władz świeckich. Papież Grzegorz VII zażądał by cały kościół realizował program reform. Uważał, że duchowni i władze świeckie muszą być posłuszne papieżowi. W XI w. próba realizacji reform doprowadziła do ostrego konfliktu między papieżem Grzegorzem VII a władcą niemieckim Henrykiem IV. Henryk IV i część niemieckich biskupów sprzeciwiła się Grzegorzowi VII. Papież obłożył Henryka klątwą. Poddani mieli obowiązek odmówić mu posłuszeństwa. Część książąt i możnowładców sprzeciwiła się Henrykowi. Henryk, by nie stracić władzy, udał się do papieża, który przebywał w Italii w Kanossie (w zamku księżnej Matyldy). Henryk 3 dni pokutował przed bramą zamku. Papież zdjął z niego klątwę. Henryk zgodził się na mianowanie biskupów przez papieża (a nie władze świeckie). Henryk powrócił do Niemiec. Rozprawił się z buntownikami i ponownie wystąpił przeciwko papieżowi. Doprowadził do wyboru innego papieża i z wojskiem udał się do Italii. Grzegorz VII musiał uciekać. Zmarł na wygnaniu. Konflikt między papiestwem a cesarstwem zakończył się dopiero w 1122 r. zawarciem konkordatu (ugody) w Wormacji. Odtąd biskupi byli wybierani zgodnie z prawem kościelnym, ale majątki ziemskie (lenna) miał im nadawać cesarz. konkordat - porozumienie między Kościołem katolickim a państwem. Wyprawy krzyżowe W połowie VII w. Palestynę (Ziemię Świętą) podbili Arabowie. W połowie XI w. część państw arabskich na Bliskim Wschodzie podbili Turcy seldżuccy. W przeciwieństwie do Arabów: - prześladowali chrześcijan, - napadali na pielgrzymów, - odbierali terytorium cesarstwu bizantyjskiemu. Bizantyjczycy poprosili papieża i cesarza o zbrojną pomoc. Papież Urban II wezwał chrześcijan z Europy Zachodniej by: - pomogli Bizancjum, - odebrali Palestynę z rąk muzułmanów. Za udział w wyprawie obiecał: - odpuszczenie kar za grzechy, - zbawienie. Do pielgrzymki i wyprawy zbrojnej do Ziemi Świętej rycerzy motywowały: - pobożność, - chęć zdobycia bogactwa, - dążenie do władzy. krzyżowcy - uczestnicy wypraw krzyżowych W 1096 r. z Europy wyruszyła pierwsza wyprawa krzyżowa (krucjata). Dzięki zastosowaniu machin oblężniczych w 1099 r. krzyżowcy zdobyli Jerozolimę. Po czym: - dokonali rzezi obrońców, - mordowali mieszkańców, - zagrabili ich dobytek. W 1099 r. krzyżowcy utworzyli w Palestynie chrześcijańskie Królestwo Jerozolimskie. W Ziemi Świętej brakowało ludności chrześcijańskiej by trwale bronić zdobytych terenów. Krzyżowcy zakładali zakony rycerskie. Byli nimi np.: - joannici, - templariusze, - Krzyżacy. Ich cele: - ochrona pielgrzymów, - opieka nad przybyłymi pielgrzymami, - walka z muzułmanami, - obrona chrześcijan i zdobytych terenów. Wielkich krucjat było łącznie 8. W XII w. sultan Saladyn zjednoczył Turków i Arabów i odebrał krzyżowcom ich zdobycze terytorialne. (W 1187 r. zdobył Jerozolimę i prawie całą Palestynę.) Akka - ostatnia twierdza krzyżowców w Ziemi Świętej została zajęta przez muzułmanów w 1291 r. Zakony rycerskie przeniosły się do Europy. Konsekwencje krucjat: - utrwalenie wrogości między muzułmanami a chrześcijanami, - ukształtowanie się wzoru średniowiecznego rycerza (walczącego za wiarę), - nawiązanie ścisłych relacji między muzułmanami i włoskimi kupcami (handel towarami luksusowymi). Sprawdź też inne notatki, fiszki i testy na ten temat na moim profilu. Notatka została stworzona na podstawie podręcznika „Historia 5", wydawnictwa WSiP, 2018 MZ Learning