Pierwsze cywilizacje i Mezopotamia

Człowiek rozumny, czyli Homo sapiens, pojawił się na Ziemi około 200-500 tysięcy lat temu. Nie został stworzony od razu, jak głosi teoria kreacjonizmu, ale wyewoluował, co udowodnił Karol Darwin. Nasi przodkowie odróżniali się od innych gatunków dzięki chodzeniu w pozycji wyprostowanej, zdolności mowy, umiejętności wytwarzania narzędzi i rozpalania ognia.

Najdawniejsze dzieje człowieka dzieli się na kilka epok. Zaczęło się od epoki kamienia (paleolit, mezolit, neolit), potem była krótka epoka miedzi, następnie epoka brązu, a w końcu epoka żelaza. Nazwy tych okresów pochodzą od materiałów, z których ludzie wytwarzali narzędzia.

Człowiek na przestrzeni tysięcy lat mocno się zmienił. Od praczłowieka, przez australopiteka i człowieka uzdolnionego (Homo habilis), aż po człowieka wyprostowanego (Homo erectus), który jako pierwszy opuścił Afrykę i zasiedlił Europę i Azję. Neandertalczyk żyjący w trudnych warunkach zlodowaceń potrafił już nie tylko rozniecać ogień i polować, ale również mówić i grzebać zmarłych, co świadczy o wierze w życie pozagrobowe.

Czy wiesz, że... Gdy pojawił się pierwszy przedstawiciel rodzaju Homo, na Ziemi rozpoczęła się epoka lodowcowa. W takich warunkach najlepiej było w Afryce, gdzie lodu nie było - dlatego właśnie tam rozwijały się pierwsze populacje ludzi.

Życie w paleolicie i rewolucja neolityczna

W paleolicie ludzie żyli w grupach, polowali i łowili ryby, by zdobyć pożywienie. Prowadzili tryb koczowniczy - nie mieli stałych osad, ale przemieszczali się w poszukiwaniu jedzenia. Z czasem w grupach zaczęła kształtować się hierarchia społeczna. Nasi przodkowie potrafili już obrabiać skóry i używać kości jako surowca, co ułatwiało im podróżowanie. Pod koniec paleolitu człowiek rozprzestrzenił się na wszystkich kontynentach.

Najbardziej znanymi dziełami sztuki z tego okresu są malowidła w jaskini Lascaux przedstawiające zwierzęta, figurka Wenus z Willendorfu oraz nieco późniejszy Stonehenge. Jaskinie z malowidłami nazywano sanktuariami, ponieważ prawdopodobnie pełniły funkcje religijne.

Rewolucja neolityczna przyniosła ogromne zmiany w życiu ludzi. Gdy zakończyło się ostatnie zlodowacenie i klimat zaczął się ocieplać, ludzie:

• zamienili koczowniczy tryb życia na osiadły
• przeszli z gospodarki łowiecko-zbierackiej do wytwórczej (rolnictwo i hodowla)
• zwiększyli produkcję żywności, co spowodowało wzrost liczby ludności

Rewolucja ta rozpoczęła się na obszarach Żyznego Półksiężyca na Bliskim Wschodzie około 9000 r. p.n.e. Ludzie zaczęli uprawiać zboża i hodować zwierzęta, co zapewniało im skóry, mleko, wełnę i mięso.

Ciekawostka! Nazwa "rewolucja neolityczna" podkreśla, że zmiany zachodziły stosunkowo szybko w porównaniu do poprzednich okresów, choć w rzeczywistości trwały kilka tysięcy lat!

Rozwój pierwszych cywilizacji

Pierwsze wielkie cywilizacje rozwinęły się w dolinach rzek: Indusu, Gangesu, Nilu, Eufratu, Tygrysu, Jangcy i Huang He. W takich miejscach jak Harappa czy Mohendżo Daro (nad Indusem) powstały pierwsze miasta.

Mieszkańcy dolin wielkich rzek odkryli, że regularne wylewy nanoszą urodzajny muł, który doskonale użyźnia glebę. Zaczęli budować systemy irygacyjne, czyli kanały nawadniające, które pozwalały kontrolować dostęp wody do pól. Dzięki nadwyżkom żywności ludzie mogli zajmować się nie tylko rolnictwem, ale też rzemiosłem - pojawiła się specjalizacja zawodowa.

Wspólna praca przy budowie i utrzymaniu systemów nawadniających wzmacniała więzi między ludźmi i przysłużyła się powstawaniu organów państwowych. Zaczęła kształtować się hierarchia społeczna - pojawili się królowie, kapłani, sędziowie i urzędnicy. Powstawały magazyny żywności, świątynie i pałace królewskie.

Równie przełomowym wydarzeniem było wynalezienie pisma. Zaczynało się od prostych obrazków, następnie pojawiły się ideogramy (umowne znaki wyrażające określone pojęcia), a w końcu pismo sylabiczne. Fenicjanie wymyślili alfabet, który później udoskonalili Grecy i Rzymianie. Wynalezienie alfabetu datuje się na około 4000 r. p.n.e.

Warto zapamiętać! Budowa systemów irygacyjnych wymagała współpracy setek ludzi i przyczyniła się do powstania pierwszych struktur państwowych i społecznych hierarchii.

Mezopotamia i jej mieszkańcy

Mezopotamia ("kraj między rzekami") to kraina położona między Eufratem a Tygrysem. Południową część nazywano początkowo Sumerem, a później Babilonią. Mieszkańcy tego regionu wykorzystywali rzeki do nawadniania gleby, łowienia ryb oraz jako źródło materiałów budowlanych (glina i trzcina).

Pierwszą wielką cywilizacją w historii byli Sumerowie, którzy rozwinęli się w IV i III tysiącleciu p.n.e. Zamiast jednego państwa, stworzyli system miast-państw (Ur, Uruk, Nippur). W centrum każdego miasta znajdował się zikkurat - wielopoziomowa świątynia, której wzniesienie miało zapewnić ludziom przychylność bogów.

Sumerowie dali ludzkości wiele wynalazków:

• koło i koło garncarskie
• cegłę jako materiał budowlany
• pługi zaprzężone w woły
• system sześćdziesiątkowy (stąd 60 minut w godzinie)
• podstawy matematyki
• pismo klinowe

Po Sumerach władzę w regionie przejęli Akadowie pod wodzą Sargona Wielkiego, który stworzył pierwsze w historii imperium. Powstało dwuetniczne społeczeństwo sumero-akadyjskie, które trwało do około 2100 r. p.n.e.

Ciekawostka! Zikkuraty były ogromnymi świątyniami wzniesionymi na planie prostokąta lub kwadratu, z kilkoma tarasami, które zwężały się ku górze. Na szczycie znajdowało się sanktuarium, do którego prowadziły monumentalne schody.

Babilończycy i inne ludy Mezopotamii

Po upadku państwa Sumero-Akadu, na znaczeniu zyskał Babilon. Największe sukcesy tego miasta rozpoczęły się, gdy tron objął Hammurabi. Za jego rządów spisano słynny Kodeks Hammurabiego - zbiór praw oparty na zasadzie "oko za oko, ząb za ząb". Kodeks określał też podział społeczny i różne aspekty życia codziennego.

Po śmierci Hammurabiego Babilonia zaczęła słabnąć i została podporządkowana Asyrii. Jednak w VII-VI w. p.n.e. powstało państwo nowobabilońskie, które rozkwitło za panowania Nabuchodonozora II (znanego z niewoli babilońskiej i zdobycia Jerozolimy). Z tego okresu pochodzą wiszące ogrody Semiramidy - jeden z siedmiu cudów świata.

Asyryjczycy zamieszkiwali północną część Mezopotamii wokół miasta Aszur. Na szczyt potęgi weszli, gdy Babilonia traciła swoją pozycję. Podbili Mezopotamię, Elam, Syrię, Palestynę oraz Egipt. Słynęli z używania rydwanów bojowych.

Persowie początkowo byli ludem pasterskim z Wyżyny Irańskiej. Pod wodzą Cyrusa II Wielkiego podbili Babilonię, Syrię, Palestynę i Fenicję. Stworzyli sprawny system administracyjny, w którym państwo było podzielone na satrapie (prowincje). Na czele imperium stał szachinszach ("król królów"). Persowie wyznawali mazdaizm, który później ewoluował w zaratustryzm - religię głoszącą ciągłą walkę dobra ze złem.

Zapamiętaj! Kodeks Hammurabiego to jeden z najstarszych spisanych zbiorów praw. Wykuty w kamieniu przedstawia boga słońca Szamasza przekazującego prawa Hammurabiemu.

Społeczeństwo i kultura Mezopotamii

Społeczeństwo Mezopotamii było mocno zhierarchizowane - dzieliło się na różne grupy o odmiennych prawach i obowiązkach. W całym regionie panował ustrój monarchiczny. Król:

• był najważniejszym sędzią, wodzem i kapłanem
• uważany był za przedstawiciela boga na ziemi
• swoją władzę opierał na armii
• rządził za pośrednictwem urzędników i kapłanów

Kapłani również odgrywali istotną rolę:

• organizowali kult religijny
• gromadzili duże majątki świątynne
• zajmowali się handlem
• nadzorowali duże przedsięwzięcia budowlane

"Ludzie królewscy" to byli poddani posiadający wolność osobistą, którzy w zamian za służbę u władcy otrzymywali działkę ziemi lub stanowisko na dworze.

Mieszkańcy Mezopotamii wyznawali politeizm. Wśród najważniejszych bóstw znajdowali się:

• Isztar - akadyjska bogini miłości
• Anu - bóg wszystkich bogów i nieba
• Tammuza - bóg przyrody i wegetacji
• Marduk - bóg sądownictwa i opiekun Babilonii
• Nergal - bóg świata podziemnego

Sztuka mezopotamska nie zachowała się w dużych ilościach, ponieważ większość budowli wykonana była z nietrwałej cegły glinianej. Do najsłynniejszych zabytków należą:

• Wiszące ogrody Semiramidy
• Sztandar z Ur (drewniana skrzynia z scenami wojennymi)
• Brama bogini Isztar (charakterystyczna niebieska budowla)

Ważne! Pałace w Mezopotamii nie były tylko rezydencjami władców, ale pełniły również funkcje administracyjne i gospodarcze - zawierały spichlerze i magazyny.

Starożytny Egipt

Egipt rozwijał się nad Nilem w tym samym czasie, gdy Sumerowie osiadali w Mezopotamii. Geograficznie i historycznie dzielił się na Dolny (delta Nilu) i Górny (dolina rzeki).

Nil był życiodajną arterią starożytnego Egiptu. Jego regularne wylewy nanosiły na pola żyzny muł, który użyźniał glebę. Rzeka służyła też jako główny szlak handlowy. Egipcjanie budowali systemy irygacyjne, które doprowadzały wodę na pola oddalone od rzeki. Uprawiali jęczmień, pszenicę, proso, orkisz, oliwki i figi. Hodowali bydło, łowili ryby i polowali.

Naturalnym bogactwem Egiptu był papirus, który służył do pisania, ale także jako materiał do produkcji łodzi, mebli i przedmiotów codziennego użytku. W przeciwieństwie do Mezopotamii, w Egipcie było dużo kamienia, który wykorzystywano do budowy monumentalnych świątyń i piramid.

Dzieje starożytnego Egiptu rozpoczęły się około 3000 r. p.n.e., gdy faraon Narmer zjednoczył Górny i Dolny Egipt. Jego korona stanowiła połączenie koron obu krain. Państwo zostało podzielone na okręgi administracyjne zwane nomami, którymi zarządzali nomarchowie.

Jednym z najwybitniejszych władców okresu Nowego Państwa był Ramzes II. Prowadził liczne wojny, w tym z "Ludami morza". Próbował podporządkować sobie tereny syryjskie, co prowadziło do konfliktów z Hetytami, ale również zawierał z nimi sojusze, poślubiając ich księżniczki. Pozostawił po sobie liczne budowle.

Czy wiesz, że... Dzięki otoczeniu pustyniami Egipt rozwijał się w dużej izolacji od innych cywilizacji. To pozwoliło mu zachować wyjątkową trwałość i oryginalność kultury przez tysiące lat!

Ustrój społeczno-polityczny Egiptu

Na czele państwa egipskiego stał faraon, który sprawował władzę absolutną z woli bogów. Uważany był za syna boga Ra i wcielenie Horusa. Jego pozycja była tak wyjątkowa, że poddanym nie wolno było nawet na niego patrzeć.

Kapłani byli pośrednikami w kontaktach z bogami. Najważniejsi byli kapłani boga Ra. Dysponowali ogromnymi majątkami świątynnymi i byli najbardziej wykształconą warstwą społeczeństwa. Znali matematykę, medycynę, astronomię i potrafili przewidywać wylewy Nilu. W niektórych okresach sprawowali nawet najwyższą władzę.

Wezyr był najważniejszym urzędnikiem państwowym i zarządzał całą administracją. Często wezyrowie próbowali uniezależnić się od faraona, co prowadziło do osłabienia władzy centralnej.

Niżej w hierarchii społecznej znajdowali się pozostali urzędnicy, wojownicy, pisarze, rzemieślnicy i chłopi. Najniższą warstwą byli niewolnicy, często jeńcy wojenni.

Egipcjanie stworzyli złożony system religijny oparty na politeizmie. Wśród najważniejszych bóstw znajdowali się:

• Ra - bóg słońca
• Ozyrys - władca świata zmarłych
• Izyda - bogini płodności i macierzyństwa
• Horus - bóg nieba
• Anubis - bóg-szakal patronujący mumifikacji
• Net - bogini nieba i słońca

Fascynujące! Stanowisko wezyra było tak odpowiedzialne, że podczas ceremonii mianowania kandydatowi przypominano: "Srebrny dom $skarbiec$ nie jest po to, abyś czynił innych bogatymi, a ciebie samego!"

Inne cywilizacje starożytne

Fenicjanie zamieszkiwali pas wybrzeża Morza Śródziemnego między Syrią a Palestyną. Tworzyli państwa-miasta położone głównie na wybrzeżu, w miejscach naturalnych portów. Ich doskonałe położenie geograficzne sprawiło, że stali się ludem żeglarzy, odkrywców i kupców. Fenickie statki słynęły z wyjątkowej jakości.

Gdy zrobiło im się ciasno, Fenicjanie zaczęli zakładać kolonie na północnym wybrzeżu Afryki oraz na Półwyspie Iberyjskim. Tworzyli tam faktorie - placówki handlowe służące do wymiany z miejscową ludnością. Najważniejszą kolonią fenicką była Kartagina w Afryce Północnej. Fenicjanie rozpowszechnili używanie pieniądza wykonanego z kruszcu.

Hebrajczycy (Izraelici) byli koczowniczym ludem semickim, który przez wieki wędrował po Bliskim Wschodzie. Po uwolnieniu się spod panowania Egiptu (słynna historia o Mojżeszu), dotarli do Kanaanu. Pierwszym władcą Izraela był Saul, po nim rządził Dawid (który ustanowił Jerozolimę stolicą), a następnie mądry Salomon. Po śmierci Salomona królestwo rozpadło się na Izrael i Judę.

Przez wieki Hebrajczycy byli podbijani przez Asyryjczyków, Babilończyków (niewola babilońska za Nabuchodonozora II), Persów, Aleksandra Wielkiego i wreszcie Rzymian. To doprowadziło do diaspory - rozproszenia ludności żydowskiej po świecie.

Religia Hebrajczyków - judaizm - była pierwszą wielką religią monoteistyczną. Wyznawcy wierzyli w jednego boga - Jahwe. Ważną rolę odgrywali prorocy, którzy głosili nadejście Mesjasza. Święte pisma Żydów, szczególnie Tora (Pięcioksiąg), stały się podstawą judaizmu. Centralnym miejscem kultu była świątynia w Jerozolimie, gdzie przechowywano Arkę Przymierza z Dekalogiem.

Warto wiedzieć! Największym wkładem Fenicjan w rozwój cywilizacji było stworzenie i rozpowszechnienie alfabetu, który stał się podstawą wielu współczesnych systemów pisma, w tym alfabetu łacińskiego, którego używamy.

Cywilizacje Indii i Chin

Pierwsze miasta w dolinie Indusu - Harappa i Mohendżo-Daro - upadły prawdopodobnie z powodu zbyt dużych wylewów rzeki oraz kryzysów politycznych i ekonomicznych. Tereny te zostały najechane przez Ariów, którzy nie znali pisma. Wiemy o nich głównie z ksiąg zwanych Wedami.

W społeczeństwie indyjskim wykształcił się system kast - zamkniętych grup społecznych o ściśle określonych prawach i obowiązkach. Najwyżej stali bramini (kapłani), potem kszatrijowie (wojownicy), następnie wajśjowie (kupcy, wolni chłopi, rzemieślnicy) i siudrowie (słudzy). Poza systemem znajdowali się pariasi - "nieczyści".

Religia Indii ewoluowała od braminizmu (politeistycznego) do hinduizmu $z dwoma głównymi bóstwami - Wisznu i Sziwą$. Ważnym elementem tych wierzeń była reinkarnacja - wiara w wędrówkę dusz. Później syn jednego z królów przyjął imię Budda i zaczął głosić nauki o drodze do nirwany - stanu wiecznego wyzwolenia od cierpienia.

Chiny rozwijały się w dolinie Huang He (Żółtej Rzeki). Uprawiano tam ryż, jadano bambus i kwiaty lotosu. Do najważniejszych osiągnięć cywilizacji chińskiej należały:

• wynalezienie papieru
• budowa pagód (charakterystycznych świątyń)
• rozwój matematyki, astronomii i medycyny
• stworzenie skomplikowanego systemu administracji państwowej

Wszystkie te starożytne cywilizacje, choć różniły się od siebie, stworzyły fundamenty pod rozwój współczesnego świata. Ich wynalazki, systemy prawne, wierzenia i organizacja społeczna wpłynęły na kształtowanie się późniejszych kultur i państw.

Ciekawostka! Najważniejszym wkładem Indii w rozwój nauki było stworzenie systemu matematycznego, w tym koncepcji zera i cyfr, które znamy dziś jako "cyfry arabskie" (choć w rzeczywistości pochodzą z Indii).