Sprawa polska na Kongresie Wiedeńskim

Klęska Napoleona w 1813 roku oznaczała koniec Księstwa Warszawskiego. Rosjanie szybko zajęli te tereny, powołując Radę Najwyższą Tymczasową. Książę Adam Jerzy Czartoryski, doradca cara, widział w Aleksandrze I potencjalnego "wskrzesiciela Polski".

Podczas negocjacji Rosja domagała się przejęcia ziem Księstwa jako rekompensaty za swój wkład w pokonanie Napoleona. Inne mocarstwa sprzeciwiały się jednak tym żądaniom. 3 maja 1815 roku zawarto traktat podziału, tworząc trzy polskie organizmy państwowe: Królestwo Polskie (zwane Kongresowym), Księstwo Poznańskie i Wolne Miasto Kraków.

Królestwo Polskie, utworzone z większości ziem Księstwa Warszawskiego, zostało połączone z Rosją unią personalną - car Aleksander I był jednocześnie królem Polski. Konstytucja z 1815 roku, choć oktrojowana (narzucona), dawała Polakom znaczne swobody: własny sejm, sądownictwo, armię i administrację.

Warto wiedzieć! Konstytucja Królestwa Polskiego była wyjątkowo liberalna jak na owe czasy - gwarantowała wolność osobistą, prasy i nienaruszalność własności, choć wykluczała z praw obywatelskich ludność żydowską.

Organizacja polskich terytoriów

Władza w Królestwie Polskim należała formalnie do cara, ale na miejscu sprawował ją namiestnik (gen. Józef Zajączek) wraz z Radą Administracyjną. Konstytucja zakładała koronację cara na króla Polski, ale uroczystość ta nigdy się nie odbyła.

Sejm Królestwa składał się z króla, Senatu i Izby Poselskiej. Zbierał się co dwa lata i teoretycznie miał szerokie kompetencje - mógł uchwalać prawo cywilne i karne, organizować system menniczy oraz ustalać budżet i podatki. Kraj podzielono administracyjnie na osiem województw.

Na terenach przyznanych Prusom utworzono Wielkie Księstwo Poznańskie. Fryderyk Wilhelm III obiecał mieszkańcom autonomię, a na stanowisko namiestnika mianował Antoniego Henryka Radziwiłła. Jednak jego rola ograniczała się głównie do przekazywania królowi próśb i zażaleń, podczas gdy rzeczywistą władzę sprawował pruski urzędnik - prezes naczelny.

Rzeczpospolita Krakowska $Wolne Miasto Kraków$ powstała 18 października 1815 roku jako kompromis między mocarstwami. Miasto otrzymało konstytucję autorstwa Adama Jerzego Czartoryskiego. Władzę ustawodawczą sprawowało Zgromadzenie Reprezentantów, a wykonawczą - Senat z prezesem na czele (pierwszym był Stanisław Wodzicki).

Ciekawostka! Utworzenie Wolnego Miasta Krakowa wynikało z konfliktów interesów - Rosja nie chciała oddać Austrii miasta królów polskich, ale jednocześnie mocarstwa obawiały się zbyt silnej pozycji cara posiadającego dwie polskie stolice.

Polacy pod panowaniem Austrii i Rosji

W zaborze austriackim $Królestwo Galicji i Lodomerii$ Polacy nie otrzymali żadnych praw - zostali całkowicie podporządkowani Austrii. Prowincje kontrolowali gubernatorzy, wprowadzono cenzurę i kontrole policyjne. Polacy rzadko pełnili wysokie funkcje urzędowe z powodu nieznajomości języka niemieckiego.

Na tych terenach narastał konflikt między Polakami a Ukraińcami. Choć utworzono Galicyjski Sejm Stanowy z siedzibą we Lwowie, jego wpływ na życie obywateli był znikomy. Jak mawiano: "Stany prosiły o to, czego nie otrzymały, a dziękowały za to, o co nie prosiły".

W Królestwie Polskim za panowania cara Aleksandra I liberalna konstytucja istniała głównie na papierze. Wielki książę Konstanty, brat cara, został naczelnym wodzem wojska polskiego, mimo że konstytucja gwarantowała odrębność polskiej armii. W wojsku stacjonowały również oddziały rosyjskie.

Nikołaj Nowosilcow pełnił pozakonstytucyjną funkcję pełnomocnika carskiego do spraw polskich, wprowadzając cenzurę prewencyjną. Sytuację trafnie podsumował minister sprawiedliwości Marcin Badeni: "Konstytucja na stole, a bat pod stołem".

Zapamiętaj! Mimo teoretycznych swobód konstytucyjnych, rzeczywistość w Królestwie Polskim była daleka od ideału - władze rosyjskie systematycznie ograniczały polską autonomię, przygotowując grunt pod przyszłe konflikty.

Rozwój nauki i gospodarki w Królestwie Polskim

Rozwój oświaty w Królestwie zależał od osób kierujących Komisją Rządową Wyznań Religijnych i Oświecenia. Za Stanisława Kostki Potockiego powstały Uniwersytet Warszawski, Konserwatorium Muzyczne i Instytut Politechniczny. Gdy funkcję tę przejął Stanisław Grabowski, sytuacja drastycznie się pogorszyła - wprowadzono nadzór nad młodzieżą i zamykano placówki. Nie bez powodu nazwano go "ministrem ociemnienia publicznego".

Życie naukowe skupiało się wokół Towarzystwa Przyjaciół Nauk, które zajmowało się badaniami nad historią i literaturą polską, podtrzymując tym samym tożsamość narodową.

Gospodarka Królestwa opierała się głównie na rolnictwie, które przeżywało trudności przez blokadę kontynentalną i brytyjskie cła. Szukając nowych metod zarobku, zaczęto wykorzystywać żelazne narzędzia, stosować płodozmian i oczynszować gospodarstwa chłopskie.

Przełomowe zmiany nastąpiły w 1821 roku, gdy ministrem skarbu został Franciszek Ksawery Drucki-Lubecki. Zrównoważył on budżet, zawarł korzystny układ celny z Prusami i wprowadził program oszczędnościowy. W 1825 roku utworzył Towarzystwo Kredytowe Ziemskie, a trzy lata później - Bank Polski. Powstał również Kanał Augustowski, umożliwiający transport Wisłą do Bałtyku.

Warto zapamiętać! Mimo politycznych ograniczeń, w Królestwie Polskim rozpoczął się proces przemian gospodarczych, które doprowadziły do rozwoju przemysłu i początków urbanizacji. Szczególnie rozwijał się Łódzki Okręg Przemysłowy oraz Staropolski Okręg Przemysłowy.

Zabór pruski i geneza powstania listopadowego

W Wielkim Księstwie Poznańskim pierwszym prezesem naczelnym był Joseph Zerboni di Sposetti. Każda pruska prowincja miała sejm prowincjonalny składający się z przedstawicieli trzech stanów, jednak jego kompetencje były niewielkie - zbierał się co trzy lata i pełnił jedynie funkcje doradcze.

Ważnym wydarzeniem było uwłaszczenie chłopów w Wielkopolsce. 29 maja 1816 roku wydano w Prusach edykt rozpoczynający ten proces. W Wielkopolsce podobną ustawę wprowadzono w 1823 roku, obejmując nią także chłopów bez sprzężaju (zwierząt i narzędzi do orki).

Tymczasem w Królestwie Polskim narastało niezadowolenie. Wielki książę Konstanty rządził "ciężką ręką", nie tolerując opozycji. W 1819 roku wprowadzono cenzurę prewencyjną. Polscy politycy przyjmowali różne postawy - jedni szli na współpracę z Rosją $Grabowski, Zajączek, Drucki-Lubecki$, inni, jak książę Czartoryski, ograniczyli swoją aktywność polityczną. Młodzi Polacy wybierali działalność spiskową.

W sejmie ukształtowała się liberalna opozycja, skupiona wokół posłów województwa kaliskiego (Kaliszanie) z braćmi Niemojowskimi na czele. Popierali oni monarchię konstytucyjną, wolność i liberalizm gospodarczy. Ich krytyka polityki cara w 1820 roku doprowadziła do przerwania obrad sejmowych.

Ciekawostka! Gdy Kaliszanie skrytykowali politykę cara podczas jego obecności na sejmie, bracia Niemojowscy zostali ukarani aresztem domowym za "zdradę", co pokazuje, jak iluzoryczne były konstytucyjne swobody w Królestwie.

Opozycja i tajne związki przed powstaniem listopadowym

Obok działającej w sejmie opozycji legalnej, w Królestwie Polskim powstawały tajne organizacje niepodległościowe. W 1819 roku z inicjatywy Waleriana Łukasińskiego powstało Wolnomularstwo Narodowe - organizacja, która miała umacniać więzi i pamięć narodową zarówno w Królestwie, jak i na ziemiach zaboru pruskiego.

W 1821 roku utworzono Towarzystwo Patriotyczne, wzorowane na włoskich karbonarskich organizacjach. Obejmowało ono swoim zasięgiem nie tylko Królestwo Polskie i Księstwo Poznańskie, ale także Litwę, Podole, Wołyń i Ukrainę. Członkowie dążyli do przywrócenia przedrozbiorowych granic Polski, jednak nie mieli jasno określonego programu działań. Zamierzali domagać się od władz przestrzegania konstytucji i przyłączenia do Królestwa ziem zabranych. W 1822 roku Walerian Łukasiński został aresztowany i skazany.

Po aresztowaniu Łukasińskiego przywódcą Towarzystwa Patriotycznego został Seweryn Krzyżanowski. Podjęto wtedy próbę nawiązania współpracy z rosyjskimi spiskowcami (późniejszymi dekabrystami). Po ich nieudanym zamachu odkryto powiązania z Polakami, co doprowadziło do procesu przed sądem sejmowym. Sąd nie uznał jednak winy oskarżonych, co car Mikołaj I skomentował słowami: "Nieszczęśni ocalili winnych, lecz zgubili ojczyznę".

Pamiętaj! Kaliszanie reprezentowali legalną opozycję działającą w ramach sejmu, podczas gdy Towarzystwo Patriotyczne było tajną organizacją niepodległościową. Obie drogi walki o prawa Polaków okazały się jednak nieskuteczne wobec carskiej władzy.

Królestwo Polskie przed wybuchem powstania

Po upadku Towarzystwa Patriotycznego działalność spiskowa Polaków zwolniła. Jedynie Piotr Wysocki zawiązał sprzysiężenie jeszcze w trakcie trwania sądu nad członkami Towarzystwa. Polacy mieli wielkie nadzieje na przegraną Rosji w wojnie z Turcją, jednak musieli odrzucić projekt powstania planowany na 1829 rok, gdyż Rosja odnosiła sukcesy.

W 1829 roku Mikołaj I koronował się na króla Polski, co teoretycznie mogło oznaczać poprawę stosunków. Jednak wydarzenia w Europie - rewolucja lipcowa we Francji i walka o niepodległość Belgii - pobudziły polskie dążenia wolnościowe. Mobilizacja wojska rosyjskiego, rzekomo do interwencji w Belgii, oraz rosnąca liczba aresztowań spiskowców dodatkowo podgrzały nastroje powstańcze.

W tym klimacie doszło do wybuchu powstania listopadowego 29 listopada 1830 roku. Spiskowcy zaatakowali Belweder, próbując pojmać wielkiego księcia Konstantego, ale atak zakończył się niepowodzeniem. Piotr Wysocki z podchorążymi ruszył na Arsenał, co wielu oficerów początkowo uznało za młodzieńczą awanturę. To warszawski lud przesądził o powodzeniu pierwszej fazy powstania, pomagając zdobyć Arsenał i miasto.

Po tych wydarzeniach książę Konstanty zażądał od Polaków rozprawienia się ze spiskowcami. Politycy początkowo nie chcieli wziąć odpowiedzialności za powstanie i próbowali tłumaczyć wydarzenia jako nieodpowiedzialny występek. Do Rady Administracyjnej dołączono Joachima Lelewela i gen. Józefa Chłopickiego, który wkrótce ogłosił się dyktatorem i wystosował do cara petycję, licząc na kompromis.

Kluczowe! Atak na Belweder 29 listopada 1830 roku, choć nieudany w swoim głównym celu, stał się iskrą, która rozpaliła powstanie listopadowe - największy polski zryw niepodległościowy pierwszej połowy XIX wieku.

Powstanie listopadowe i wojna polsko-rosyjska

17 grudnia 1830 r. car Mikołaj I wydał manifest żądający kapitulacji Polaków. W odpowiedzi sejm uznał powstanie za narodowe, a 25 stycznia 1831 roku uchwalił detronizację cara. Powołano Rząd Narodowy składający się z liberałów, konserwatystów i radykałów.

Detronizacja cara oznaczała wojnę z Rosją. Do Królestwa wkroczyły wojska rosyjskie pod dowództwem Iwana Dybicza. Polskimi oddziałami nominalnie dowodził Michał Radziwiłł, ale faktycznie gen. Józef Chłopicki, który nie wierzył w możliwość zwycięstwa. 25 lutego 1831 roku rozegrała się nierozstrzygnięta bitwa pod Grochowem.

Następnie dowództwo przejął gen. Jan Skrzynecki, również sceptyczny wobec szans powstania. Mimo to zgodził się zrealizować plan rozbicia rosyjskich magazynów w Siedlcach. Rosjanie ponieśli znaczne straty, zwłaszcza w bitwie pod Iganiami. Jednak próby rozszerzenia powstania na Wołyń i Litwę nie powiodły się w pełni.

Gen. Ignacy Prądzyński opracował plan ataku na rosyjski korpus gwardii, ale nieudolność Skrzyneckiego doprowadziła do klęski w bitwie pod Ostrołęką 26 maja, co poważnie nadwyrężyło morale powstańców.

Powstanie cieszyło się sympatią europejskiej opinii publicznej, jednak rządy państw europejskich nie chciały interweniować w konflikt. Prusy były gotowe pomóc Rosji, a Austria przyjęła postawę neutralną.

Ważne do zapamiętania! Bitwa pod Ostrołęką 26 maja 1831 roku stanowiła punkt zwrotny powstania listopadowego - jej przegrana znacząco osłabiła polskie morale i szanse na sukces militarny.

Upadek powstania listopadowego

Nowy dowódca rosyjski, Iwan Paskiewicz, postanowił zaatakować Warszawę. Gdy rosyjska armia rozpoczęła marsz na stolicę, gen. Skrzynecki zwlekał z przygotowaniami obrony. Sejm na jego miejsce powołał Henryka Dembińskiego, który jednak kontynuował opieszałą politykę poprzednika.

W sierpniu 1831 r. w stolicy doszło do zamieszek. Rząd podał się do dymisji, a gen. Jan Krukowiecki został nowym dowódcą. Zamiast jednak przygotowywać obronę, zajmował się głównie wprowadzaniem porządku w mieście i rozprawianiem się z Towarzystwem Patriotycznym.

6 września Rosjanie zaatakowali Warszawę od strony Woli. Mimo bohaterskiej obrony gen. Józefa Sowińskiego, pozycje polskie zostały przełamane. Dwa dni później sejm podjął decyzję o kapitulacji stolicy. Prezesem rządu został Bonawentura Niemojowski, a Iwan Paskiewicz otrzymał tytuł księcia warszawskiego za zdobycie miasta.

23 września 1831 roku odbył się ostatni sejm powstańczy, który zdecydował o zawieszeniu działań. Wielu polityków opuściło kraj. W październiku skapitulowały ostatnie twierdze - Modlin i Zamość, co oznaczało oficjalny koniec powstania.

Choć powstanie zakończyło się klęską militarną i polityczną, miało ogromne znaczenie dla budowania tożsamości i pamięci narodowej Polaków. Stało się również inspiracją dla późniejszych pokoleń walczących o niepodległość.

Ciekawostka! Obrona Woli i bohaterska śmierć gen. Sowińskiego stały się symbolem powstańczego poświęcenia i zostały uwiecznione w poezji i malarstwie narodowym, wzmacniając mit heroicznej walki o niepodległość.

Wielka Emigracja - początki i działalność polityczna

Po upadku powstania listopadowego władze rosyjskie rozpoczęły represje wobec jego uczestników. Wprowadzono kary śmierci, zsyłki na Syberię i katorgę oraz konfiskaty majątków. Powołano specjalne organy śledcze do sądzenia powstańców.

W wyniku tych prześladowań około 50 tys. osób wyemigrowało z terenów Polski do Austrii i Prus. Większość zwykłych żołnierzy musiała jednak powrócić po ogłoszeniu carskiej amnestii 1 listopada 1831 roku. Około 10 tys. Polaków, głównie polityków, artystów, literatów, oficerów i uczonych, wyemigrowało do Europy Zachodniej, dając początek zjawisku znanemu jako Wielka Emigracja.

Społeczeństwa europejskie, sympatyzujące z ruchami wolnościowymi, odnosiły się do polskich emigrantów przyjaźnie, lecz władze państw obawiały się pogorszenia relacji z Rosją. Rząd francuski początkowo oferował Polakom zasiłki i utworzył Komitet Francusko-Polski, ale później wycofał się z tych działań.

Na emigracji Polacy aktywnie organizowali się politycznie. Bonawentura Niemojowski próbował założyć Komitet Tymczasowy Emigracji, a Towarzystwo Patriotyczne powołało Komitet Narodowy Polski z Joachimem Lelewelem na czele. Wierzono w odzyskanie przez Polskę wolności poprzez zaangażowanie wszystkich grup społecznych. Władze francuskie, pod naciskiem Rosji, rozwiązały jednak Komitet w 1833 roku.

Ważne! Wielka Emigracja, mimo rozproszenia po Europie, stała się centrum polskiej myśli politycznej i kulturalnej. To właśnie na emigracji powstawały najważniejsze koncepcje dotyczące przyszłości Polski i metod odzyskania niepodległości.