Sprawa polska na Kongresie Wiedeńskim

Po klęsce Napoleona w 1813 roku Księstwo Warszawskie przestało istnieć, a jego tereny zajęli Rosjanie. Książę Adam Jerzy Czartoryski wierzył, że car Aleksander I pomoże odbudować Polskę, jednak sytuacja okazała się bardziej skomplikowana.

3 maja 1815 roku na Kongresie Wiedeńskim zawarto traktat podziału ziem Księstwa Warszawskiego. Utworzono trzy główne twory polityczne: Królestwo Polskie (połączone z Rosją unią personalną), Wielkie Księstwo Poznańskie (pod panowaniem pruskim) oraz Wolne Miasto Kraków.

Królestwo Polskie, zwane też Kongresowym, otrzymało liberalną konstytucję opracowaną przez Czartoryskiego. Zapewniała ona Polakom własny sejm, sądownictwo, armię i administrację. Gwarantowała również wolność osobistą i prasy, choć wykluczała Żydów z pełni praw. Mimo teoretycznej niezależności, władza wykonawcza należała do cara Aleksandra I jako króla Polski.

⚠️ Choć konstytucja Królestwa Polskiego była jedną z najbardziej liberalnych w ówczesnej Europie, jej zapisy nigdy nie były w pełni respektowane przez władze rosyjskie.

Kraj podzielono na 8 województw, a administrację sprawowała Rada Stanu pod nadzorem namiestnika (generała Józefa Zajączka) oraz Rady Administracyjnej.

Sytuacja ziem polskich po Kongresie Wiedeńskim

W Wielkim Księstwie Poznańskim formalnym namiestnikiem został Antoni Henryk Radziwiłł, ale jego rola ograniczała się głównie do przekazywania królowi pruskiemu zażaleń i próśb. Faktyczną władzę sprawował pruski urzędnik - prezes naczelny.

Pomorze Gdańskie z ziemią chełmińską włączono do Prus Zachodnich, a Warmię do Prus Wschodnich. Brak odrębnego statusu tych terenów oznaczał ich szybką germanizację, co mocno utrudniało zachowanie polskiej tożsamości.

Wolne Miasto Kraków (Rzeczpospolita Krakowska) powstało jako kompromis między mocarstwami. Rosja początkowo chciała zachować miasto dla siebie, ale Prusom i Austrii nie odpowiadała wizja dwóch polskich stolic w rękach cara.

Kraków otrzymał konstytucję autorstwa Adama Jerzego Czartoryskiego. Władzę ustawodawczą sprawowało Zgromadzenie Reprezentantów, a wykonawczą - Senat z prezesem na czele (pierwszym został Stanisław Wodzicki). Później utworzono także Konferencję Rezydentów jako organ nadzorczy.

💡 Rzeczpospolita Krakowska była najmniejszym, ale stosunkowo najbardziej liberalnym polskim organizmem państwowym utworzonym po Kongresie Wiedeńskim.

Najtrudniejsza sytuacja panowała w zaborze austriackim. Polacy zamieszkujący Królestwo Galicji i Lodomerii nie otrzymali żadnej autonomii i zostali całkowicie podporządkowani Austrii.

Królestwo Polskie i pierwsze ruchy niepodległościowe

W Królestwie Polskim liberalna konstytucja nie była przestrzegana w praktyce. Wielki książę Konstanty, brat cara, został naczelnym wodzem wojska polskiego, mimo że konstytucja gwarantowała odrębność armii. Nikołaj Nowosilcow pełnił pozakonstytucyjną funkcję pełnomocnika carskiego do spraw polskich i wprowadzał cenzurę prewencyjną.

Sytuację celnie podsumował minister sprawiedliwości Marcin Badeni: "Konstytucja na stole, a bat pod stołem".

Oświata w Królestwie rozwijała się pomyślnie, gdy Komisją Rządową Wyznań Religijnych i Oświecenia kierował Stanisław Kostka Potocki. Utworzono wtedy Uniwersytet Warszawski, Konserwatorium Muzyczne i Instytut Politechniczny. Jednak gdy funkcję tę przejął Stanisław Grabowski, sytuacja znacznie się pogorszyła – wprowadzono nadzór nad młodzieżą i usuwano placówki edukacyjne.

W odpowiedzi na narastające ograniczenia wolności zaczęły powstawać tajne związki. W 1819 roku z inicjatywy Waleriana Łukasińskiego powstało Wolnomularstwo Narodowe, a w 1821 roku utworzono Towarzystwo Patriotyczne. Działalność tych organizacji dała podwaliny pod późniejsze ruchy niepodległościowe.

⚠️ Represje wobec członków tajnych organizacji były surowe - Walerian Łukasiński za swoją działalność patriotyczną został w 1822 roku skazany na karę śmierci, zamienioną później na wieloletnie więzienie.

Narastające napięcia między władzą a społeczeństwem polskim, wzrost nastrojów patriotycznych oraz wpływ wydarzeń rewolucyjnych w Europie przyczyniły się do wybuchu powstania listopadowego w nocy z 29 na 30 listopada 1830 roku.

Gospodarka i społeczeństwo Królestwa Polskiego

Gospodarka Królestwa Polskiego opierała się głównie na rolnictwie, które mocno ucierpiało przez blokadę kontynentalną, brytyjskie cła i rosnącą konkurencję zboża rosyjskiego. Polscy ziemianie musieli szukać nowych metod zwiększenia dochodowości swoich majątków.

Wprowadzano nowoczesne rozwiązania w rolnictwie: żelazne narzędzia, płodozmian, nowe metody nawożenia i uprawy roślin pastewnych. Coraz częściej oczynszowano gospodarstwa chłopskie, co dawało chłopom więcej wolności gospodarczej i zwiększało wydajność pracy.

Przełom w rozwoju gospodarczym nastąpił, gdy w 1821 roku funkcję ministra skarbu objął Franciszek Ksawery Drucki-Lubecki. Ten zdolny administrator:

• Zrównoważył budżet Królestwa
• Zawarł korzystny układ celny z Prusami
• Usprawnił system podatkowy
• Utworzył Towarzystwo Kredytowe Ziemskie (1825)
• Założył Bank Polski (1828)

Dzięki jego inicjatywie powstał Kanał Augustowski, umożliwiający transport towarów Wisłą do Bałtyku z pominięciem ceł pruskich. Rozpoczęła się też urbanizacja i rozwój przemysłu - powstawały Łódzki Okręg Przemysłowy i Staropolski Okręg Przemysłowy.

💡 Po zniesieniu ceł między Rosją a Królestwem Polskim, polscy przedsiębiorcy zyskali dostęp do ogromnego rynku rosyjskiego, co przyspieszyło rozwój przemysłu włókienniczego i metalurgicznego.

Te przemiany gospodarcze stopniowo zmieniały strukturę społeczną Królestwa, tworząc zalążki klasy średniej i proletariatu przemysłowego, co miało znaczący wpływ na późniejsze wydarzenia polityczne.

Wielkie Księstwo Poznańskie i geneza powstania listopadowego

W Wielkim Księstwie Poznańskim sytuacja Polaków stopniowo się pogarszała. W 1830 roku nadprezydentem został Edward Flotwell, który rozpoczął intensywną germanizację - język niemiecki stał się urzędowym, a Polaków usuwano ze służb publicznych.

Ważnym elementem pruskiej polityki było uwłaszczenie chłopów. Edykt z 1816 roku zapoczątkował ten proces, ale obejmował jedynie chłopów posiadających sprzężaj (parę wołów) i sprzęt do orki. W Wielkopolsce podobną ustawę wprowadzono w 1823 roku, obejmując także chłopów bez sprzężaju. Dla wsparcia modernizacji gospodarstw założono Ziemstwo Kredytowe.

W Królestwie Polskim narastało niezadowolenie. Wielki książę Konstanty rządził twardą ręką, ograniczając samodzielność Królestwa. Nie tolerował opozycji, a tajna policja i donosicielstwo stały się powszechne. W 1819 roku wprowadzono cenzurę prewencyjną.

Politycy przyjmowali różne postawy wobec rosyjskiej władzy:

• Część szła na ugodę (Grabowski, Zajączek, Drucki-Lubecki)
• Książę Adam Jerzy Czartoryski ograniczył aktywność polityczną
• Młodzi Polacy wybierali działalność spiskową

⚠️ Powstające tajne organizacje, represje władz oraz wydarzenia rewolucyjne w Europie tworzyły wybuchową mieszankę, która w końcu doprowadziła do wybuchu powstania listopadowego.

W Sejmie ukształtowała się liberalna opozycja zwana Kaliszanami, na czele z braćmi Wincentym i Bonawenturą Niemojowskimi. Popierali oni monarchię konstytucyjną i liberalizm gospodarczy, ale ich działania nie przynosiły oczekiwanych rezultatów.

Opozycja legalna i tajna przed powstaniem listopadowym

Kaliszanie, jako grupa liberalnych posłów skupiona wokół braci Niemojowskich, stanowili ważny głos opozycji w Sejmie Królestwa Polskiego. Ich program obejmował:

• Poparcie dla monarchii konstytucyjnej
• Walkę o wolności obywatelskie i prawo własności
• Propagowanie liberalizmu w gospodarce
• Dążenie do nowoczesnych reform, w tym oczynszowania chłopów

W 1820 roku na posiedzeniu Sejmu Kaliszanie ostro skrytykowali politykę cara w jego obecności, co doprowadziło do przerwania obrad. Oskarżono ich o łamanie konstytucji i zdradę, a braciom Niemojowskim nałożono areszt domowy. Mimo odwagi i determinacji, działania legalnej opozycji nie przynosiły wymiernych rezultatów.

Równolegle rozwijała się opozycja tajna. W 1819 roku Walerian Łukasiński założył Wolnomularstwo Narodowe - organizację mającą umacniać więzi i pamięć narodową w Królestwie, Księstwie Poznańskim i na Litwie.

W 1821 roku utworzono Towarzystwo Patriotyczne (TP), wzorowane na włoskich karbonarach. Organizacja obejmowała wszystkie zabory oraz ziemie wschodnie. Jej członkowie dążyli do odbudowy Polski w granicach przedrozbiorowych, licząc na sprzyjającą sytuację międzynarodową.

💡 Towarzystwo Patriotyczne nawiązało kontakty z rosyjskimi spiskowcami (późniejszymi dekabrystami), co po ich nieudanym zamachu w 1825 roku doprowadziło do procesów członków TP przed Sądem Sejmowym.

Po upadku Towarzystwa Patriotycznego, jedynie Piotr Wysocki kontynuował działalność spiskową, zakładając sprzysiężenie w Szkole Podchorążych.

Tajne związki i wybuch powstania listopadowego

Towarzystwo Patriotyczne pod przywództwem Seweryna Krzyżanowskiego próbowało nawiązać współpracę z rosyjskimi dekabrystami. Po ich nieudanym zamachu w 1825 roku, wykryto powiązania z Polakami i rozpoczęto procesy. Mimo dowodów, Sąd Sejmowy nie uznał winy oskarżonych, co car Mikołaj I skomentował słowami: "Nieszczęśni ocalili winnych, lecz zgubili ojczyznę".

Po upadku Towarzystwa Patriotycznego działalność spiskowa osłabła. Jedynie Piotr Wysocki kontynuował sprzysiężenie w Szkole Podchorążych. Polacy liczyli na porażkę Rosji w wojnie z Turcją, jednak gdy Rosja odnosiła sukcesy, musiano odrzucić plan powstania na 1829 rok.

Wydarzenia w Europie (rewolucja lipcowa we Francji, powstanie w Belgii) rozbudziły nadzieje Polaków. Jednocześnie władze rosyjskie zaczęły wpadać na trop sprzysiężenia i przeprowadzać aresztowania, co przyspieszyło decyzję o rozpoczęciu powstania.

Wybuch powstania zaplanowano na 29 listopada 1830 roku. Plan zakładał atak na Belweder i wzięcie w niewolę wielkiego księcia Konstantego, co jednak zakończyło się niepowodzeniem. Wysocki z podchorążymi ruszył na Arsenał, wywołując bratobójcze walki z wiernymi carowi oddziałami.

⚠️ O sukcesie nocy listopadowej zadecydował warszawski lud, którego spontaniczny udział umożliwił zdobycie Arsenału i opanowanie miasta. Książę Konstanty z wojskami rosyjskimi wycofał się poza miasto.

Na początku powstania żaden uznany polityk nie chciał wziąć odpowiedzialności za przewodzenie mu. Politycy dążący do ugody tłumaczyli wydarzenia jako nieodpowiedzialny występek. Dopiero pod naciskiem Towarzystwa Patriotycznego Rada Administracyjna przekształciła się w Rząd Tymczasowy z księciem Czartoryskim na czele.

Powstanie listopadowe i wojna polsko-rosyjska

Po wybuchu powstania gen. Józef Chłopicki ogłosił się dyktatorem i wystosował do cara petycję, licząc na kompromis. Mikołaj I w odpowiedzi zażądał bezwarunkowej kapitulacji. Wobec takiej postawy cara, 25 stycznia 1831 roku Sejm uchwalił detronizację Mikołaja I i powołał Rząd Narodowy.

Detronizacja oznaczała wojnę z Rosją. W lutym 1831 roku do Królestwa wkroczyła 115-tysięczna armia rosyjska pod dowództwem feldmarszałka Iwana Dybicza. Polskimi oddziałami nominalnie dowodził Michał Radziwiłł, ale faktycznie gen. Chłopicki, który nie wierzył w zwycięstwo Polaków.

25 lutego 1831 roku rozegrała się bitwa pod Grochowem – krwawa i nierozstrzygnięta, po której dowództwo objął gen. Jan Skrzynecki. Pod jego komendą Polacy odnieśli sukces w bitwie pod Iganiami, realizując plan rozbicia rosyjskich magazynów w Siedlcach.

Równocześnie wybuchły powstania na Litwie, Żmudzi i Wołyniu, jednak zakończyły się one niepowodzeniem. Próba zdobycia Wilna również się nie powiodła.

💡 Klęska w bitwie pod Ostrołęką (26 maja 1831) była punktem zwrotnym powstania. Nieudolność gen. Skrzyneckiego doprowadziła do porażki, która podkopała morale powstańców.

Europejska opinia publiczna popierała powstanie, jednak rządy państw europejskich nie chciały mieszać się w konflikt. Prusy gotowe były pomóc Rosji w stłumieniu powstania, Austria przyjęła postawę neutralną, a Francja i Wielka Brytania ograniczyły się do dyplomatycznych gestów.

W sierpniu 1831 roku nowy dowódca rosyjski, Iwan Paskiewicz, rozpoczął marsz na Warszawę. W stolicy doszło do rozruchów, a władzę przejął gen. Jan Krukowiecki, który jednak skupił się na wprowadzaniu porządku w mieście zamiast na obronie.

Upadek powstania i Wielka Emigracja

6 września 1831 roku Rosjanie zaatakowali Warszawę od strony Woli, którą bohatersko, ale nieskutecznie bronił gen. Józef Sowiński. Dwa dni później Sejm podjął decyzję o kapitulacji stolicy. Iwan Paskiewicz za zdobycie Warszawy otrzymał tytuł księcia warszawskiego.

Ostatni Sejm powstańczy odbył się 23 września 1831 roku, kiedy podjęto decyzję o zawieszeniu działań. Wielu polityków i oficerów opuściło kraj. W październiku kapitulowały ostatnie punkty oporu – Modlin i Zamość, co oznaczało oficjalny upadek powstania.

Po klęsce rozpoczęły się represje wobec uczestników powstania. Skazywano na kary śmierci, zsyłano na Syberię i katorgę, konfiskowano majątki. Powołano specjalne komisje śledcze i sądy do karania powstańców.

Około 50 tysięcy osób wyemigrowało z terenów Polski do Austrii i Prus. Po ogłoszeniu amnestii 1 listopada 1831 roku zwykli żołnierze musieli jednak wrócić. Oficerowie, politycy, artyści, literaci i uczeni – około 10 tysięcy osób – utworzyli zjawisko nazwane później Wielką Emigracją.

💡 Mimo militarnej i politycznej klęski, powstanie listopadowe miało ogromne znaczenie dla budowania tożsamości narodowej Polaków i pamięci o walce o niepodległość.

W krajach Europy Zachodniej, zwłaszcza we Francji, społeczeństwo przyjęło polskich emigrantów życzliwie, widząc w nich bojowników o wolność. Rząd francuski przyznawał Polakom skromne zasiłki, a w Paryżu powstał Komitet Francusko-Polski.

Na emigracji rozpoczęła się intensywna działalność polityczna. Bonawentura Niemojowski próbował założyć Komitet Tymczasowy Emigracji, a Towarzystwo Patriotyczne powołało Komitet Narodowy Polski z Joachimem Lelewelem na czele.

Ugrupowania polityczne Wielkiej Emigracji

Na emigracji ukształtowały się dwa główne obozy polityczne: konserwatywny Hotel Lambert i demokratyczne Towarzystwo Demokratyczne Polskie.

Hotel Lambert, założony w Paryżu w 1831 roku przez księcia Adama Jerzego Czartoryskiego, reprezentował nurt konserwatywno-liberalny. Jego program obejmował:

• Działalność dyplomatyczną mającą pozyskać pomoc Francji i Wielkiej Brytanii
• Sprzeciw wobec zbrojnych powstań na ziemiach polskich
• Dążenie do monarchii konstytucyjnej
• Stopniowe reformy społeczne, z zachowaniem dominującej roli szlachty
• Pozyskiwanie poparcia mocarstw przeciw Rosji

Towarzystwo Demokratyczne Polskie (TDP), założone w Paryżu w 1832 roku przez Tadeusza Krępowieckiego i Wiktora Hetmana, reprezentowało nurt demokratyczny. Jego program zakładał:

• Odzyskanie niepodległości przez powstanie trójzaborowe obejmujące całe społeczeństwo
• Utworzenie republiki demokratycznej
• Zniesienie przywilejów stanowych i uwłaszczenie chłopów
• Współpracę z rewolucjonistami z całej Europy

⚠️ W 1836 roku TDP ogłosiło "Wielki Manifest", który głosił nadzieję na odzyskanie niepodległości poprzez trójzaborowe powstanie z udziałem wszystkich warstw społecznych, szczególnie chłopów.

Działały również mniejsze ugrupowania, jak Gromady Ludu Polskiego w Wielkiej Brytanii, założone przez Stanisława Worcella i Tadeusza Krępowieckiego, które propagowały idee socjalizmu utopijnego oraz Młoda Polska Joachima Lelewela, działająca w ramach międzynarodowego ruchu rewolucyjnego "Młoda Europa".

Wielka Emigracja odegrała kluczową rolę w utrzymaniu polskiej tożsamości narodowej i idei niepodległościowej, a jej działacze tworzyli fundamenty pod przyszłe ruchy polityczne w Polsce.