Podstawowe informacje o utworze

"Zemsta" to komedia napisana przez Aleksandra Fredrę w 1833 roku. Jej prapremiera odbyła się w 1834 roku, a ze względu na cenzurę w zaborze rosyjskim wystawiano ją pod tytułem "Zemsta za mur graniczny". Utwór jest dramatem podzielonym na cztery akty i należy do gatunku komedii charakterów.

Głównymi bohaterami są Cześnik Maciej Raptusiewicz i Rejent Milczek. Wśród bohaterów drugoplanowych znajdziemy: Klarę (bratanicę Cześnika), Wacława (syna Rejenta), Podstolinę (Hannę Czepiersińską), Józefa Papkina i Dyndalskiego. Pojawiają się też bohaterowie epizodyczni: Śmigalski, Perełka, murarze i służba.

Akcja utworu koncentruje się wokół sporu sąsiedzkiego dotyczącego muru granicznego dzielącego zamek. Utwór jest podzielony na akty i sceny, co pomaga uporządkować rozwijającą się historię.

💡 Dlaczego "Zemsta" jest tak popularna? Ponieważ w zabawny sposób pokazuje typowe polskie wady i zalety, a konflikt sąsiedzki jest uniwersalnym tematem, z którym każdy może się utożsamić.

Akt I - początek konfliktu

W pierwszej scenie poznajemy Cześnika Raptusiewicza, który rozważa ożenek z Podstoliną ze względu na jej majątek. Przybywa Papkin - samochwała i tchórz, który ma zostać swatem Cześnika. Papkin, wbrew swoim tchórzliwym skłonnościom, marzy o poślubieniu Klary.

Tymczasem pojawia się główny powód sporu - Rejent Milczek wysyła murarzy, by naprawiali mur dzielący zamek. To wzbudza gniew Cześnika, który nakazuje Papkinowi przegonić robotników. Podczas tego zamieszania, Wacław (syn Rejenta) spotyka się potajemnie z Klarą (bratanicą Cześnika). Młodzi są w sobie zakochani, choć wiedzą, że ich związek jest niemożliwy z powodu wrogości między opiekunami.

Dochodzi do bójki o mur między ludźmi Cześnika a murarzami Rejenta. Każdy z wrogów dopinguje swoich ludzi ze swojego okna. Cześnik nawet grozi Rejentowi:

"Hej! Gerwazy! Daj gwintówkę, Niechaj strącę tę makówkę!"

Na końcu aktu Wacław, udając zarządcę dóbr Rejenta, daje się pojmać Papkinowi, który liczy, że w nagrodę Cześnik odda mu rękę Klary.

Akt II - intrygi miłosne

Cześnik nie jest zainteresowany zatrzymaniem rzekomego komisarza Rejenta i każe mu wracać. Wacław jednak odmawia i próbuje nakłonić Cześnika do zgody z Rejentem. Ten stanowczo odmawia słowami:

"Ja z nim w zgodzie? - Mocium panie, Wprzódy słońce w miejscu stanę! Wprzódy w morzu wyschnie woda, Nim tu u nas będzie zgoda!"

Wacław wyznaje Papkinowi, że jest synem Rejenta i kocha Klarę. Za pieniądze przekonuje Papkina, by pomógł mu zostać w zamku Cześnika. Klara, która podsłuchała rozmowę, radzi Wacławowi, by najpierw zdobył przychylność Podstoliny.

Podczas spotkania z Podstoliną wychodzi na jaw, że Wacław i wdowa mieli romans w przeszłości! Wacław udawał wtedy księcia litewskiego Radosława, by łatwiej uwodzić kobiety. Teraz przyznaje się do kłamstwa i ujawnia swoją prawdziwą tożsamość.

Klara ironicznie proponuje Papkinowi warunki do spełnienia, jeśli chce zdobyć jej rękę:

• półroczne milczenie
• życie o chlebie i wodzie przez rok i sześć dni
• schwytanie żywcem krokodyla

💡 Quiz: Jakim zwierzęciem musiał Papkin zaimponować Klarze? a) lwem b) tygrysem c) krokodylem d) żmiją. Odpowiedź: c) krokodylem - to jedno z najbardziej absurdalnych i komicznych wymagań w utworze!

Tymczasem Cześnik dowiaduje się, że Podstolina zgodziła się zostać jego żoną. Jest z tego powodu bardzo zadowolony. Postanawia jednak wyrównać rachunki z Rejentem za sprawę muru i wysyła Papkina, by wyzwać go na pojedynek o 4 po południu u trzech kopców w Czarnym Lesie.

Akt III - obłuda i podstępy

W akcie III poznajemy prawdziwe oblicze Rejenta. Milczek pisze fałszywą skargę na Cześnika, zmuszając murarzy do zeznawania nieprawdy o pobiciu, którego w rzeczywistości nie było. Rejent manipuluje faktami, pisząc:

"Pozbawiony Jesteś, bratku, i z przyczyny, Że ci nie dam okruszyny - Zatem, zatem skaleczeni, Przez to chleba pozbawieni, Z matką żoną - czworgiem dzieci."

Mimo że robotnicy nie mają żon ani dzieci, Rejent wymusza na nich podpisy w formie krzyżyków. Gdy proszą o zapłatę za pracę przy murze, wypędza ich z mieszkania.

Rejent rozmawia z synem o małżeństwie. Wacław wyznaje, że kocha Klarę, ale ojciec jest temu przeciwny ze względu na nienawiść do Cześnika. Milczek przedkłada zemstę nad szczęście syna i chce, by Wacław poślubił Podstolinę. Przygotował nawet intercyzę mówiącą, że strona, która zerwie małżeństwo, zapłaci 100 tysięcy.

Przychodzi Papkin z wyzwaniem na pojedynek od Cześnika. Rejent jest zdziwiony, bo następnego dnia planowane jest jego wesele z Podstoliną. Wezwana Podstolina oznajmia, że rezygnuje z Cześnika na rzecz Wacława, co wprawia Rejenta w zachwyt. Zaskoczony Papkin mówi do siebie:

"Co ja słyszę! Co, u kata! Zdmuchnął żonę Cześnikowi I z nią syna swego swata!"

💡 Spór w "Zemście" dotyczy pozornie tylko muru granicznego, ale w rzeczywistości jego podłożem są ludzkie cechy: pycha, chciwość i nieustępliwość obu głównych bohaterów.

Akt IV - nieoczekiwane rozwiązanie

Cześnik przygotowuje się do wesela z Podstoliną, ustalając szczegóły z Dyndalskim i kucharzem Perełką. Tymczasem wraca Papkin z wieściami, że Podstolina zdradziła Cześnika na rzecz Wacława. Papkin jest też przekonany, że został otruty przez Rejenta i zaczyna spisywać swój testament.

Akt IV - nieoczekiwane rozwiązanie (ciąg dalszy)

Wściekły Cześnik postanawia zemścić się na Rejencie. Wymyśla plan, by zwabić Wacława do siebie podrobioną wiadomością od Klary. Podczas dyktowania listu Dyndalskiemu dochodzi do zabawnej sytuacji - sługa zapisuje dosłownie każde słowo Cześnika, łącznie z jego ulubionym powiedzeniem "mocium panie":

"Bardzo proszę... mocium panie... Mocium panie... me wezwanie... Mocium panie, wziąć w sposobie, Mocium panie... wziąć w sposobie, Jako ufność ku osobie..."

Papkin, myśląc że umiera, wyznaje Cześnikowi prawdę o Wacławie - że jest synem Rejenta. Cześnik wysyła służącą Rózię z wiadomością, że czeka na Wacława Klara, a stryja nie ma w domu.

Gdy Wacław przybywa, Cześnik zaskakuje wszystkich - zamiast ukarać młodzieńca, postanawia wydać za niego Klarę! W ten sposób chce się zemścić na Rejencie. Młodzi są zachwyceni, a Cześnik prowadzi ich do kaplicy, gdzie czeka już kapłan.

💡 Zemsta streszczenie szczegółowe pokazuje, że najważniejszy zwrot akcji następuje właśnie w tym momencie - plan zemsty Cześnika paradoksalnie prowadzi do szczęśliwego zakończenia dla zakochanych!

Przybywa Rejent, który czekał na pojedynek w lesie. Jest zaskoczony, słysząc okrzyki: "Wiwat! wiwat! państwo młodzi!". Dowiaduje się, że to jego syn bierze ślub.

Finał komedii - zgoda i pogodzenie

W ostatnich scenach wszystko się wyjaśnia. Klara prosi stryja o pogodzenie się z Rejentem, a Wacław błaga ojca o błogosławieństwo. Podstolina wyjaśnia, że chciała wyjść za mąż w obawie przed biedą - majątek, którym zarządzała, miał przejść w ręce Klary po jej ślubie.

Wacław zerwał intercyzę, więc Podstolinie przysługuje wynagrodzenie 100 tysięcy od Rejenta. Jednak szlachetna Klara oferuje:

"Nie - ja z mego to zapłacę."

Na koniec dochodzi do pojednania zwaśnionych sąsiadów. Cześnik wyciąga rękę do Rejenta, mówiąc:

"Mocium panie, z nami zgoda."

Wszyscy wiwatują z radości, a Wacław podsumowuje:

"Tak jest, zgoda, A Bóg wtedy rękę poda."

Papkin, który już wie, że nie został otruty, drze swój testament i niecierpliwie czeka na ucztę weselną.

Charakterystyka głównych bohaterów

Cześnik Maciej Raptusiewicz to szlachcic starego typu - porywczy, impulsywny i szczery. Jego nazwisko (od "raptus" - gwałtowny) doskonale oddaje jego charakter. Jest starym kawalerem, który dla poprawienia swojej sytuacji materialnej rozważa ożenek. Ma swoje ulubione powiedzenie "mocium panie", które często wplata w wypowiedzi.

Cześnik to choleryк, którego tak charakteryzuje Papkin: "Cześnik - wulkan aż niemiło. Żebym krótko go nie trzymał, Nie wiem, co by z światem było."

Rejent Milczek stanowi przeciwieństwo Cześnika. Jest cichy, pozornie spokojny i pobożny, ale w rzeczywistości przebiegły i obłudny. Stale powołuje się na wolę boską, powtarzając: "Niech się dzieje wola Nieba, Z nią się zawsze zgadzać trzeba."

Mimo pokory w słowach, w czynach jest bezwzględny - fałszuje zeznania, manipuluje ludźmi i przedkłada zemstę nad szczęście własnego syna.

💡 Wszyscy bohaterowie Zemsty są nakreśleni z humorem i wyrazistością. Nawet postacie drugoplanowe, jak Papkin czy Podstolina, mają wyraźne cechy charakteru, które nadają komedii dynamikę i komizm.

Józef Papkin to jeden z najbardziej komicznych bohaterów "Zemsty". Jest tchórzliwy, lecz udaje odważnego, stale przechwala się nieistniejącymi osiągnięciami. Finansowo zależny od Cześnika, wykonuje jego polecenia, choć często ze strachem. Jego wyobrażenia o sobie kontrastują z rzeczywistością, co tworzy efekt komiczny.

Pozostali bohaterowie

Wacław Milczek to syn Rejenta, zakochany w Klarze. Jest gotów na wszystko dla miłości - przeciwstawia się ojcu, udaje komisarza, ryzykuje własne bezpieczeństwo. W przeszłości był lekkomyślny (romans z Podstoliną pod fałszywym nazwiskiem), ale teraz szczerze kocha Klarę.

Klara to bratanica Cześnika, młoda, inteligentna i sprytna dziewczyna. Kocha Wacława i aktywnie działa, by połączyć się z ukochanym mimo niechęci ich opiekunów.

Podstolina (Hanna Czepiersińska) to trzykrotna wdowa, która szuka kolejnego męża. Jest sprytna i kieruje się przede wszystkim korzyściami materialnymi. Najpierw zaręcza się z Cześnikiem, potem z Wacławem, z którym miała romans w przeszłości.

Komizm w "Zemście"

"Zemsta" jest pełna elementów komicznych, które sprawiają, że utwór bawi kolejne pokolenia czytelników. Komizm sytuacyjny widoczny jest w wielu scenach:

• Dyktowanie listu przez Cześnika Dyndalskiemu, który zapisuje dosłownie każde słowo
• Papkin udający odważnego, a chowający się w czasie bitwy o mur
• Wyzwanie Rejenta na pojedynek i jego później przybycie do domu przeciwnika

Komizm językowy opiera się na charakterystycznych zwrotach postaci:

• "Mocium panie" Cześnika
• Pompatyczne przemowy Papkina: "O, królowo wszechpiękności! Ornamencie człowieczeństwa!"
• Obłudne odwoływanie się Rejenta do woli bożej

💡 Plan wydarzeń Zemsta nie jest skomplikowany, ale dzięki mistrzowskiemu wykorzystaniu komizmu i wyrazistym postaciom, historia przykuwa uwagę i bawi czytelnika od początku do końca.

Znaczenie tytułu i morał utworu

Tytuł "Zemsta" ściśle wiąże się z mottem utworu: "Nie masz nic tak złego, żeby się na dobre nie przydało. Bywa z węża dryjakiew (lekarstwo), złe często dobremu okazyją daje."

Odwet zaplanowany przez Cześnika okazuje się dobroczynny dla większości bohaterów:

• Wacław i Klara mogą się pobrać
• Podstolina otrzymuje odszkodowanie
• Wrogowie godzą się ze sobą

Paradoksalnie, zemsta prowadzi do zgody i szczęścia. Zło, którym teoretycznie miała być zemsta, stało się źródłem radości i pojednania. Motto utworu można odczytać jako ludowe przysłowie: "nie ma tego złego, co by na dobre nie wyszło".

Komedia Fredry pokazuje, że nawet najgłębsze konflikty mogą zostać rozwiązane, a ludzkie wady - porywczość Cześnika i obłuda Rejenta - są częścią naszej natury. Autor nie szydzi z bohaterów, ale ukazuje ich z sympatią, dzięki czemu czytelnicy mogą odnaleźć w postaciach cząstkę samych siebie.

"Zemsta" pozostaje aktualnym obrazem ludzkich przywar i słabości, a jej humor i mądre przesłanie sprawiają, że wciąż jest jedną z najchętniej czytanych i wystawianych polskich komedii.