Poetyka

Alternatywny zapis:

i naukę europejską jest ogromny. Najważniejszymi zachowanymi filozoficznymi pismami Arystotelesa są dialogi ,,Protreptyk" i ,,O filozofii". Najistotniejszymi dziełami z zakresu logiki są „Analityki" (o wnioskowaniu i dowodzeniu) i „Topika" (o sztuce sporu). Zachowały się również jego pisma z dziedziny fizyki i metafizyki. Bardzo istotne są natomiast teksty dotyczące polityki i etyki: ,,Etyka nikomachejska”, „Polityka". Filozof stworzył też podwaliny wiedzy teoretycznoliterackiej w dziele ,,Poetyka". ISTOTA ARYSTOTELIZMU – ZASADA „ZŁOTEGO ŚRODKA” Najważniejszą cechą filozofii Arystotelesa jest tak zwana „doktryna środka", czyli umiejętności odnalezienia w każdej sferze życia rozsądnego rozwiązania. Chodzi tu o unikanie wszelkich skrajności. Zasada złotego środka charakteryzuje szczególnie etyczne poglądy Arystotelesa. Uważał on bowiem, że najważniejszym celem człowieka jest szczęście rozumiane jako tak zwana eudajmonia, czyli optymalny rozwój własnych możliwości. Osiągnięcie go staje się możliwe, kiedy jednostka realizuje cnoty etyczne. Cnota zaś polega na wypracowaniu rozsądnego stosunku do każdej rzeczy, np. w stosunku do pieniędzy cnotą jest hojność, jako środek pomiędzy rozrzutnością a skąpstwem. Arystoteles stosuje tę zasadę do swojego systemu filozoficznego. Filozof unika bowiem skrajnego idealizmu Platona, ale też obcy jest mu absolutny materializm. W dziedzinie poznania docenia zarówno rozum, jak i zmysły. Ponadto propaguje postawę moralną, która polega na unikaniu hedonizmu, ale z drugiej strony docenianiu dóbr doczesnych i dążeniu do osobistego szczęścia. POGLĄDY NA SZTUKĘ I LOGIKĘ W przeciwieństwie do Platona Arystoteles odrzucał pojęcie sztuki rodzącej się z boskiego natchnienia (,,szału”). Stworzył on natomiast jednolitą teorię estetyczną, której głównym wyróżnikiem jest zasada mimesis (naśladowania). Rozumiał jednak przez tę formułę odtwarzanie zarówno rzeczy, jak i uczuć. Arystoteles był pierwszym teoretykiem tragedii, o czym w dużej mierze traktowała jego ,,Poetyka". Nieocenione są osiągnięcia filozofa w dziedzinie retoryki. To on sformułował znaczenie terminów takich, jak „pojęcie”, „definicja”, „sąd”, ,,sylogizm" (wnioskowanie z dwóch sądów). POETYKA-STRESZCZENIE Swoje rozważania w Poetyce Arystoteles opiera na dwóch zasadniczych elementach: wyłożeniu tezy oraz jej uzasadnieniu poprzez przytoczenie przykładów literackich pochodzących ze starogreckich tragedii. Pierwszym tematem poruszonym przez filozofia jest poezja, którą definiuje jako naśladownictwo (gr. mimesis). Poezja zasadza się na rytmie, słowie oraz melodii. Samo napisanie słowa nie czyni go jeszcze poezją - konieczne jest również wystąpienie pozostałych składników. Jako przykłady poetyckie podaje autor komedię, tragedię czy dytyramb. W poezji możemy odnaleźć ludzi, którzy są źli, dobrzy, lub podobni do nas. Tak naprawdę poezja powstaje z ludzkiej potrzeby i radości powtarzania tego, co człowiek dostrzega w otaczającej go rzeczywistości, w naturze. Niektórzy twórcy mają tendencję do tworzenia tragedii (ci, którzy są pesymistami), a niektórzy komedii (ci, z większym poczuciem humoru). Arystoteles wspomina Homera zarówno jako twórcę poważnego, jak i autora, który przyczynił się do powstania komedii. W następnych fragmentach Arystoteles próbuje zdefiniować tragedię - jest to naśladowanie poważnego wątku, z wykorzystaniem ozdobnego języka i przedstawione w dramatycznej formie. Każda tragedia składa się z sześciu zasadniczych elementów: - konstrukcja fabularna - charaktery postaci - treść wypowiedzi postaci - język (forma wypowiedzi postaci) - pieśni - wyrażenia wzrokowe Każda fabuła musi posiadać wyraźny początek i koniec, nie powinna być zbyt trudna do zrozumienia całościowo, ale jednocześnie winna odznaczać się odpowiednią złożonością. Ma mieć charakter zwarty i pozbawiony dygresji oraz epizodów. Autor tragedii kieruje się zasada podobieństwa do rzeczywistości i prawdopodobieństwa, opisuje fikcję, a nie wydarzenia prawdziwe. Fabuła może zawierać element zaskoczenia odbiorcy, zwaną przez Arystotelesa perypetią, nagłym zwrotem akcji. Na każdą tragedię składają się następujące elementy konstrukcyjne: - prolog - epejsodiony - exodos/eksodos - parodosy i stasima (dialogowane części chóralne) Autor wskazuje, że trwogę u odbiorcy tragedii należy wywoływać poprzez fabułę, a nie środki stylistyczne i sceniczne. Muszą zawiązać się w akcji odpowiednie relacje i wątki np. do konfliktu dochodzi między bliskimi. Charaktery bohaterów objawiają się w ich działaniach i słowach. Zawsze powinna to być osoba, z którą czytelnik może się utożsamiać. W tragedii najważniejszy jest dylemat, tzw. supeł, do rozwiązania którego dochodzi na końcu utworu. Arystoteles opisuje sposób tworzenia dylematu i jego rozwikłania. W kolejnych ustępach filozof wykłada możliwe, występujące kategorie językowe jak głoska, sylaba, spójniki, czasowniki, rzeczowniki czy inne wyrażenia, a także rozmaite typy wyrazów: m.in. proste, złożone, neologizmy i wyrazy podniosłe, skrócone czy rozszerzone. Najwięcej uwagi poświęca on metaforze - to od Arystotelesa pochodzi współczesna definicja tego środka stylistycznego: Metafora jest to przeniesienie nazwy jednej rzeczy na inną: z rodzaju na gatunek, z gatunku na rodzaj, z jednego gatunku na inny, lub też przeniesienie nazwy z jakiejś rzeczy na inną na zasadzie analogii. Autor przedstawia także najważniejsze cechy języka w utworze poetyckim - powinien być przejrzysty, ale niezbyt prosty, a pisarz powinien wykazać się dużym wyczuciem jak chodzi o metaforę. Zbyt duża ilość metafor może nadać tekstowi charakter zagadki i uczynić niezrozumiałym. Dla wybrzmienia utworu najważniejsze jest użycie podniosłych wyrazów. Dowiadujemy się także o podobieństwie między tragedią a eposem. Arystoteles przedstawia zestaw cech jakimi powinien się on odznaczać: nie zawiera pieśni; jest pisany wierszem i jest dość obszerny; wątki akcji mogą przebiegać równolegle; epos może być bardziej niewiarygodny niż treść tragedii. Autor porównuje te dwa gatunki. Uważa, że podczas wystawiania tragedii aktorzy przesadzają w swojej grze, co powoduje, że jest ona wulgarna w wymowie. W zasadzie tragedia zawiera wszystkie składniki eposu i jeszcze więcej. Posiada bardziej zwartą fabułę i jest szybsza w percepcji. Na końcu tekstu filozofii przyznaje, choć ostrożnie, wyższość tragedii nad eposem. GENEZA Dzieło Arystotelesa powstało ok. 335 r. p. n. e. i właściwie nosi tytuł O sztuce poetyckiej. Tekst nie zachował się niestety w całości. W swoim założeniu przedstawia poglądy Arystotelesa o teorii literatury i odbiorze dzieła literackiego. KONSTRUKCJA I TEMATYKA Traktat składa się z 26 części, rozdziałów - jest to układ, którego dokonali teoretycy literatury, a nie sam filozof. W pierwszych częściach omówione zostają ogólne zasady poezji. Zostaje tu wprowadzone pojęcie mimesis jako określenie sztuki poetyckiej naśladującej rzeczywistość przy pomocy wyobraźni. Kolejna część tekstu poświęcona została tragedii i jej składnikom. Dalsze rozdziały poruszają temat języka i myśli, ale bardziej jako zagadnień retorycznych niż poetycznych. Ostatnia część dzieła to przyjrzenie się formie eposu oraz porównanie go z tragedią. Przy tej okazji Arystoteles analizuje zarzuty jakie krytycy wysuwają wobec dzieł Homera. Poetykę można uznać za podręcznik do poetyki opisowej, w której autor charakteryzuje literaturę, poezję i wyznacza trzy jej gatunki (tragedię, komedię i epos) szeroko je opisując. KATEGORIA MIMESIS Według Arystotelesa poezja, podobnie jak inne dziedziny sztuki, stanowi formę naśladownictwa, rozumianego pozytywnie. W tym kontekście filozof opiera się na teoriach Platona, który z kolei twierdził, że człowiek w swoich sztukach naśladuje wytworzoną przez siebie lub przez naturę rzeczywistość. Ona zaś jest odbiciem określonych boskich idei. Niektórzy pojęcie mimesis Arystotelesa uważają jednak za oryginalne w stosunku do teorii Platona. Arystoteles bowiem przyjmuje, że otoczenie naśladować można nie tylko na zasadzie lustrzanego odbicia i wiernej powtarzalności jej składników, ale również poprzez tworzenie w sztuce świata takiego jaki powinien być, a z jakich powodów - nie jest. Arystotelesowska mimesis byłaby zatem rodzajem wizji opartej na rzeczywistości. Zadaniem poety jest więc stworzenie rzeczywistości pożądanej, wedle wskazówek zawartych w tej zastanej. Mamy tu czynienia z rodzajem artystycznej dowolności. KATEGORIA KATHARSIS Przy okazji definiowania tragedii porusza Arystoteles temat ważnego składnika takiej sztuki: Tragedia jest to naśladowcze przedstawienie akcji poważnej, skończonej i posiadającej [odpowiednią] wielkość, wyrażone w języku ozdobnym, odmiennym w różnych częściach dzieła, przedstawienie w formie dramatycznej, a nie narracyjnej, które przez wzbudzenie litości i trwogi doprowadza do "oczyszczenia" (katharsis) tych uczuć. Tragedia silniej oddziałuje na odbiorcę niż epos, z którym filozof ją zestawia. Dzieje się tak z powodu wrażeń wizualnych, jakie tragedia wykorzystuje podczas realizacji scenicznej. Zawikłane życie bohaterów, z którymi łatwo się utożsamić, wywołuje często uczucie litości, ale również obawy i trwogi. One prowadzą do oczyszczenia emocji widza, które pozwala ,,pogodzić" się z losem bohaterów i odpowiednio interpretować sztukę. Tylko poprzez prawidłowe działanie tych składników przedstawienie teatralne możne uznać za udane. Katharsis oznacza w skrócie oczyszczenie emocjonalne, poprzez doznanie wstrząsu uczuciowego. W ten sposób widz może oczyścić swoje sumienie litując się np. nad losem bohatera. NOTATKA Poglądy Arystotelesa miały duży wpływ na ukształtowanie się kanonu piękna, zwłaszcza w literaturze. Podstawowe reguły, których powinni przestrzegać twórcy, filozof przedstawił w traktacie Poetyka. Najważniejsza jego zdaniem jest zasada mimesis, czyli naśladowania rzeczywistości. Według Arystotelesa twórca powinien dążyć nie tyle do wiernego kopiowania świata, ile do kreowania rzeczywistości prawdopodobnej, odzwierciedlającej życie ludzi i prawa natury. Aby ten cel osiągnąć, musi wybrać przedmiot, sposób i środek naśladowania. W wypadku tragedii są to: akcja poważna, skończona i odpowiednio rozbudowana, przedstawiona w formie dramatycznej i za pomocą wzniosłego języka poetyckiego. Zdaniem Arystotelesa cała struktura tragedii (jej budowa, charaktery postaci, akcja) powinna być podporządkowana wywołaniu w widzu litości i trwogi, a następnie ,,oczyszczeniu" (katharsis) go z tych uczuć. Innym kluczowym pojęciem jest wina tragiczna. Polega ona na tym, że bohater nieświadomie popełnia czyny prowadzące do katastrofy, czyli ostatecznej klęski. Jego decyzje wynikają z błędnego rozpoznania sytuacji, w jakiej się znalazł.