Filozofia i wartości średniowiecza

W średniowieczu dominowały trzy główne nurty filozoficzne: augustynizm, tomizm i franciszkanizm, które kształtowały światopogląd i wartości epoki.

Augustynizm opierał się na przekonaniu o dualistycznym charakterze świata $Bóg-Szatan, Niebo-Piekło$. Podkreślał rozdarcie człowieka między cielesnością a duchowością, traktując życie ludzkie jako walkę duszy z ciałem. Szansą dla człowieka była asceza, czyli wyrzeczenie się ziemskich przyjemności.

Tomizm, stworzony przez św. Tomasza z Akwinu, wskazywał na istnienie ładu i hierarchii w świecie, określanej jako drabina bytów. Według tej filozofii, człowiek zajmuje stałe, wyznaczone przez Stwórcę miejsce. Naruszenie tej harmonii było traktowane jako grzech.

Highlight: Franciszkanizm, zapoczątkowany przez św. Franciszka z Asyżu, postulował radosną wiarę, głosił ideały ubóstwa, miłosierdzia, pokory i miłości do świata, ludzi oraz zwierząt. Św. Franciszek uważał, że człowiek jest stworzony na podobieństwo Boga i z natury dobry.

Dualizm świata i człowieka w średniowieczu przejawiał się w podziale wartości na pozytywne i negatywne. Do wartości pozytywnych zaliczano Boga, niebo, duszę, cnotę i światłość. Wartości negatywne obejmowały Szatana, piekło, ciało, grzechy i ciemność.

Vocabulary: Symbole średniowiecza to między innymi krzyż, symbolizujący wiarę chrześcijańską, oraz miecz, reprezentujący rycerstwo i obronę wiary.

Literatura średniowieczna odzwierciedlała wartości i światopogląd epoki. Charakteryzowała się następującymi cechami:

1. Religijna - wyrażała ideologię epoki - teocentryzm, służyła krzewieniu i umacnianiu chrześcijaństwa.
2. Dydaktyczna - pouczała, jak żyć, aby zasłużyć na zbawienie po śmierci.
3. Parenetyczna - wskazywała wzorce osobowe godne naśladowania, w przedstawianiu bohaterów operowała hiperbolą i idealizacją.
4. Anonimowa - autorzy pozostawali ukryci za swoimi dziełami, ponieważ nie tworzyli ich dla ziemskiej sławy, ale na chwałę Boga.
5. Uniwersalna - większość utworów była pisana po łacinie - uniwersalnym języku kościoła i wykształconych ludzi.
6. Alegoryczna - teksty poza znaczeniem dosłownym zawierały również przesłanie odwołujące się do tradycji religijnej, literackiej i kulturalnej.

Wzorce osobowe i literatura średniowiecza

W literaturze średniowiecznej można wyróżnić kilka charakterystycznych wzorców osobowych, które odzwierciedlały ideały i wartości epoki:

1. Święty asceta - wyrzekał się dóbr doczesnych i ziemskich przyjemności, żył w ubóstwie. Poświęcał czas modlitwie i służył bliźniemu, aby doskonalić duszę i zbliżyć się do Boga. Z pokorą znosił wszystkie krzywdy i upokorzenia. Przykładem ascety jest św. Aleksy z legendy o św. Aleksym.
2. Rycerz - odważny, waleczny i honorowy. Wiernie służył Bogu, swojemu władcy i ojczyźnie, walczył w obronie wiary i był gotów poświęcić za nią życie. Stawał w obronie czci wybranki - damy serca. Przykładem jest Roland z "Pieśni o Rolandzie".
3. Władca - mądry, dobry i sprawiedliwy ojciec narodu, cieszący się autorytetem wśród poddanych. Był pobożnym patriotą - troszczył się o kraj i kościół, walczył z poganami. Przykładem jest Karol Wielki w "Pieśni o Rolandzie".
4. Dama serca - pochodziła z wyższych sfer, była piękna, niedostępna, wyidealizowana i platonicznie wielbiona. Przykładem jest Izolda w "Dziejach Tristana i Izoldy".

Example: Styl romański i gotycki porównanie można zaobserwować w literaturze średniowiecznej, gdzie opisy architektury często odzwierciedlały symbolikę religijną i wartości epoki.

Jednym z najważniejszych utworów literatury polskiego średniowiecza jest "Bogurodzica". Ten najstarszy zachowany utwór poetycki w języku polskim powstał w XIII wieku.

Highlight: "Bogurodzica" reprezentuje gatunek średniowiecznej pieśni religijnej i jest przykładem poezji śpiewanej. Śpiewały ją wojska ruszające do walki pod Grunwaldem i Warną. Do XVI wieku pełniła funkcję polskiego hymnu narodowego.

Geneza "Bogurodzicy" jest interesująca - anonimowy autor ułożył tekst do znanej melodii pieśni miłosnej, później wykorzystywanej w utworach o charakterze religijnym. Tematycznie "Bogurodzica" jest pieśnią maryjną, skierowaną do Matki Boskiej, co odzwierciedla silny kult maryjny w średniowiecznej Polsce.

Definition: Hierarchia w średniowieczu była ściśle określona i odzwierciedlała się w literaturze, gdzie postacie były przedstawiane zgodnie z ich miejscem w społeczeństwie feudalnym.

Literatura religijna średniowiecza

Lament Świętokrzyski stanowi przykład głęboko emocjonalnej poezji religijnej średniowiecza.

Definition: Lament $plankt$ to gatunek literacki wyrażający żal po zmarłych i wzywający do wspólnoty w cierpieniu.

Highlight: Pieśń o Rolandzie reprezentuje ideały rycerskie i teocentryzm w średniowieczu, łącząc elementy historyczne z religijnymi.

Ramy czasowe i główne cechy średniowiecza

Ramy czasowe średniowiecza w Europie obejmowały okres około tysiąca lat, od V do XV wieku. Za początek epoki uznaje się upadek cesarstwa zachodniorzymskiego, a za jej koniec zdobycie Konstantynopola przez Turków. Średniowiecze jest chronologicznie drugą epoką w literaturze.

Epokę charakteryzował dualizm, czyli pogląd o podziale świata na dwie przeciwstawne sfery: sacrum $wieczną, boską, duchową$ i profanum $doczesną, ludzką, materialną$. Dualizm dotyczył również człowieka, postrzeganego jako istota złożona z wiecznej duszy i śmiertelnego ciała.

Kulturę średniowiecza cechował uniwersalizm, co oznaczało, że wszędzie tam, gdzie docierało chrześcijaństwo, kultura podlegała ujednoliceniu. W całej Europie wznoszono podobne świątynie, odmawiano te same modlitwy, istniał jednolity system szkolnictwa. W nauce dominowała scholastyka, a ludzie wykształceni używali wspólnego języka - łaciny.

Highlight: Feudalizm w średniowieczu był jednolitym systemem społeczno-politycznym. Społeczeństwo feudalne było zhierarchizowane - podzielone na stany, które różniły się posiadanymi przywilejami i obowiązkami.

Example: Najbardziej znaczące i uprzywilejowane były duchowieństwo i rycerstwo. Naczelnym zadaniem księży było krzewienie i umacnianie wiary, a rycerzy - walka w jej obronie. Stąd też symbolami epoki stały się krzyż i miecz.

Sztuka romańska i gotycka to dwa główne style architektoniczne średniowiecza. Sztuka romańska charakteryzowała się grubymi, masywnymi murami, małymi oknami i półkolistymi łukami. Portal symbolizował przejście ze strefy sacrum do strefy profanum. Sztuka gotycka z kolei wyróżniała się strzelistymi budowlami zakończonymi iglicami, ostrymi łukami $symbolizującymi ręce wznoszone ku Bogu$, rozetami, witrażami i ołtarzami szafiastymi.

Definition: Teocentryzm w średniowieczu oznaczał, że w centrum zainteresowania znajdował się Bóg. Człowiek średniowiecza traktował Boga jako najwyższą wartość i kierował się zasadą "memento mori" $pamiętaj o śmierci$, która przypominała, że życie ziemskie jest jedynie wstępem do życia wiecznego.