Geneza i interpretacja tytułu

"Szewcy" powstali w latach 1931-1934 jako ostatni ukończony dramat Witkacego. Autor dedykował go swojemu przyjacielowi, profesorowi UJ, Stefanowi Szumanowi, który był propagatorem jego twórczości.

Tytułowi szewcy to nie tylko przedstawiciele konkretnego zawodu. W dramacie reprezentują ich dwaj Czeladnicy (Józek i Jędrek) – prości, marzący o prostych przyjemnościach, oraz filozofujący Sajetan Tempe. Obok nich występują też inne charakterystyczne postaci: Księżna, Scurvy czy Hiper-Robociarz.

Szewcy symbolizują całą ludzkość, która mimo poczucia bezsensu istnienia, nie potrafi zmienić porządku świata. Żadna rewolucja nie przynosi faktycznej zmiany, a wybitne jednostki tracą swoją indywidualność w imię dobra ogółu. Witkacy pokazuje, jak społeczeństwo "trawi" własnych bohaterów – co widać na przykładzie Scurvy'ego, pojmanego przez Szewców i zdradzonego przez "Dziarskich Chłopców".

Warto zapamiętać! Tytuł "Szewcy" ma wymowę uniwersalną - nie odnosi się tylko do rzemieślników, ale do całej ludzkości uwikłanej w bezsensowny cykl przemian społeczno-politycznych.

Bohaterowie i groteska w dramacie

Główni bohaterowie dramatu to Czeladnicy (Józek i Jędrek) – prości chłopcy, którzy po rewolucji stają się awangardą robotniczą. Ich dążenia są przyziemne: "Mnie się chce ładnych kobiet i dużo piwa". Dzielą oni ludzi na "pykników" (zrównoważonych) i "schizoidów" (zdolnych do przeżyć metafizycznych).

Postaci w "Szewcach" są schematyczne, a ich charakterystyka często zawarta jest w didaskaliach. Nazwiska niosą informację o cechach $np. Zbereźnicka-Podberezka, Puczymorda$. Zmiany kostiumu symbolizują zmianę sytuacji postaci. Co ciekawe, wszyscy bohaterowie, niezależnie od pozycji społecznej, posługują się podobnym językiem – mieszaniną wulgaryzmów i wyrażeń obcego pochodzenia.

Witkacy wykorzystuje groteskę jako podstawowy środek wyrazu. Dekonstruuje świat przedstawiony głównie poprzez zabiegi językowe – bohaterowie posługują się dziwną mieszaniną wyrazów potocznych, przekleństw i mowy wysokiej. Dobrym przykładem jest wypowiedź Księżnej: "Wstań, Fierdusieńko - to są symbole tylko $...$ brhmłbomxykatcznaho...".

Kolejnym elementem groteskowym jest irracjonalne zachowanie postaci, oderwane od związków przyczynowo-skutkowych. Księżna zachowuje się ekscentrycznie, a Sajetan Tempe zostaje zabity tylko po to, by w kolejnych scenach ignorować ten fakt.

Pamiętaj! Groteska w "Szewcach" służy realizacji koncepcji Czystej Formy Witkacego – poprzez maksymalne odrealnienie rzeczywistości autor chciał dotrzeć do "Tajemnicy Istnienia", odkrywać metafizyczną prawdę.

Teoria Czystej Formy i język dramatu

Czysta Forma według Witkacego to artystyczny sposób na wywołanie u odbiorcy przeżycia "Tajemnicy Istnienia". Dzieło nie naśladuje rzeczywistości, ale oddziałuje formą, która ma zadziwiać i oszałamiać. Dlatego w "Szewcach" widzimy deformację świata, groteskę, grę konwencjami i łamanie schematów.

W swojej teorii teatru Witkiewicz krytykował naturalizm i symbolizm. Postulował, aby teatr przestał "usługiwać" widzom, a zamiast tego wywoływał uczucie metafizyczne. Najważniejsze zasady jego teatru to antymimetyzm (brak naśladowania rzeczywistości) i antypsychologizm (brak psychologicznego prawdopodobieństwa postaci).

W "Szewcach" odnajdujemy charakterystyczne elementy Czystej Formy:

• zaburzenie przyczynowo-skutkowego ciągu wydarzeń
• prowokacyjne imiona bohaterów
• dziwne opisy w didaskaliach (np. "niebieskie jak guziki od majtek oczy")
• nieprawdopodobne zdarzenia (Scurvy staje się psem, Sajetan biega z siekierą w głowie)

Język dramatu jest niezwykle specyficzny – pełen wulgaryzmów, rymowanek, grafomańskich wierszyków, kalamburów i terminów filozoficznych. Bohaterowie posługują się mieszaniną stylów, łącząc patos z wulgarnością i terminy naukowe z gwarą. Ta językowa feeria służy oderwaniu czytelnika od iluzji spektaklu.

Ciekawostka! Mimo że "Szewcy" realizują wiele postulatów Czystej Formy, nie spełniają jej w pełni, ponieważ zawierają wyraźne przesłanie ideologiczne, a według założeń Witkacego forma powinna być ważniejsza niż treść.

Dramat o rewolucji i aluzje do "Wesela"

W "Szewcach" Witkacy przedstawia trzy kolejne przewroty społeczne symbolizujące różne systemy polityczne. Pierwszy przewrót, dokonany przez Prokuratora i "Dziarskich Chłopców", symbolizuje faszyzm. Drugi, przeprowadzony przez szewców pod wodzą Sajetana, reprezentuje rewolucję komunistyczną (zakończoną morderstwem przywódcy, co przypomina czystki w ZSRR). Trzeci przewrót, dokonany przez Hiper-Robociarza i dygnitarzy, ustanawia system oparty na mechanizacji.

Struktura formalna dramatu opiera się na heglowskim układzie tezy, antytezy i syntezy. Choć utwór zawiera aluzje do historii Polski, ma uniwersalne znaczenie – odnosi się do przemian zachodzących na całym świecie, do faszyzmu niemieckiego i włoskiego oraz komunizmu radzieckiego.

W "Szewcach" znajdziemy wyraźne nawiązania do "Wesela" Wyspiańskiego. Grupa "wyspiańskich" chłopów przychodzi do zwycięskich rewolucjonistów. W jej skład wchodzą:

• Dziwka bosa – prześmiewcze nawiązanie do "dziewki bosej" z "Wesela"
• Kmiotkowie – ubrani po krakowsku, mówiący rymem, wspominający o kosach i upadku szlachty
• Chochoł – określony jako "bubek we fraku", ostatecznie zrzucony ze sceny

Ważne! Nawiązania do "Wesela" służą Witkacemu do ukazania dewaluacji polskich symboli narodowych – przedstawia je jako anachroniczne, nieprzystające do nowoczesnego świata i niezdolne do pełnienia funkcji narodowotwórczej.

Symbole narodowe w "Szewcach"

Witkacy sięga po "Wesele" Wyspiańskiego ze względu na jego status dramatu narodowego. Dzieło pełne symboli i odniesień do Polski samo w sobie staje się symbolem polskiej kultury, co autor "Szewców" wykorzystuje do przedstawienia własnej wizji.

Bohaterowie Witkacego traktują polskie symbole narodowe z pogardą. Obrażają chłopów nazywając ich "kmiotkami", a chochoła przezywają "bubkiem we fraku". Ostatecznie symbol odrodzenia i marazmu jednocześnie zostaje zrzucony ze sceny, co można interpretować jako usunięcie go z teatru świata.

Dla Witkacego polskie symbole narodowe stały się anachronizmem – są śmieszne i oderwane od rzeczywistości. W jego ocenie nie mogą już pełnić funkcji narodowotwórczej, podobnie jak inne przejawy tradycyjnej kultury. W świecie zmierzającym ku technokratycznemu dyktatu końca cywilizacji, symbole te zostaną wyrzucone na śmietnik historii.

Konfrontacja z symbolami narodowymi w "Szewcach" wyraża szerszy problem upadku kultury i wartości w nowoczesnym społeczeństwie. Witkacy przewiduje, że w zmechanizowanym, totalitarnym systemie przyszłości nie będzie miejsca na indywidualność, duchowość i tradycję.

Do przemyślenia: Czy krytyka polskich symboli narodowych przez Witkacego była wyrazem jego pesymizmu co do przyszłości kultury, czy też próbą obudzenia świadomości społecznej i zaapelowania o nowe formy wyrażania tożsamości narodowej?