Treny Kochanowskiego

Alternatywny zapis:

tym koncentrowały się na osobie zmarłej lub śmierci jako zjawisku. Epigramat jako gatunek zrodził się w starożytnej Grecji (popularny był od V w. p.n.e.). Epicedium to stosunkowo obszerny utwór żałobny. Te rozmiary wynikały m.in. z dążenia do zachowania retorycznego schematu, zakładającego, że dzieło będzie zawierać pochwałę zmarłego, jego opłakiwanie oraz pocieszenie tych, którzy żalą się po zgonie ważnej dla nich osoby Treny (V, VII, VIII, IX,XIX) 1 (ewentualnie: napomnienie, by rozpacz nie była nadmierna). Gatunek zrodził się w starożytnej Grecji. Tren to gatunek liryczny wywodzący się z greckiego epicedium, utwór żałobny. Treny składają się z 19 utworów, które w mniej lub bardziej wyraźny sposób odnoszą się do śmierci Urszuli, córki poety oraz z Epitafium Hannie Kochanowskiej. To cykl zaczynający się i kończący śmiercią dziecka. Jednak ta klamra nie jest jedynym spoiwem kompozycyjnym najwybitniejszego żałobnego dzieła renesansowej Europy. Tradycyjnie treny poświęcone były osobie dorosłej, dostojnej, powszechnie znanej i szanowanej, opisywano w nich wielkie czyny zmarłego. Jan Kochanowski poświęcił swój cykl dziecku i to jest w nim wyjątkowe. Urszula Kochanowska, 30miesięczna, pierwsza córka poety, umarła w 1578 lub 1579 roku. W 1580 roku Jan Januszowski wydał w swej krakowskiej drukarni Treny. Nad ich kształtem czuwał sam twórca. Poeta w Trenach podkreśla, że Urszulka była dzieckiem niezwykłym, nie tylko wrażliwym, delikatnym i kruchym, ale też bardzo wesołym, pełnym energii, pogody ducha, a przy tym utalentowanym. Potrafiła rymować i śpiewać. Urszulka jest bohaterką liryczną Trenów. Podmiot liryczny Trenów to człowiek - ojciec zrozpaczony po śmierci dziecka, opłakuje jego stratę, cierpi, odczuwa ból, nie może pogodzić się ze stratą ukochanej córki, przypomina sobie, jaka była, ile wnosiła do domu radości i ciepła. Podmiot liryczny to humanista, który przeżywa kryzys światopoglądowy, wątpi w dotychczas uznawane wartości, doświadcza bólu istnienia, który powoduje, że zastanawia się nad boską sprawiedliwością. Treny to liryczny obraz jego żałoby, a także filozoficznych dylematów człowieka. Charakterystyczna jest konstrukcja cyklu przy zachowaniu ustalonego przez starożytnych porządku: 1. Ukazanie wielkości poniesionej straty (Tren I i II) 1. Wyrażenie żalu (Tren III, IV i V) 1. Pochwała osoby zmarłej (Tren VI) Treny (V, VII, VIII, IX,XIX) 2 1. Okazywanie straty (Tren VII i VIII) 1. Napomnienie (Tren IX, XI) 1. Pochwała połączona z ukazaniem wielkości straty (Tren XII, XIII) 1. Żal (Tren XIV) 1. Pocieszenie (Tren XVII, XVIII, XIX) Tren IX rozpoczyna się od apostrofy do Mądrości. Podmiot liryczny prezentuje w nim filozofię stoicką. Związana z nią postawa powinna sprawiać, że frasunki, czyli zmartwienia, stają się mniej bolesne; człowiek nie odczuwa strachu i nie dotykają go skutki złych przygód. Stoicyzm powinien zapewnić praktykującemu go wyznawcy „jednaką myśl tak w szczęściu jako i w żałobie". Jednak podmiot liryczny, poeta i myśliciel, opisuje tę doktrynę po to, by nazwać nieludzką i nieprawdziwą: ,,A człowieka tylko nie w anioła odmienić”, „kto by jedno chciał słuchać twego upomnienia" i wreszcie najmocniejsze chyba: ,,Ty wszytki rzeczy ludzkie masz za fraszkę sobie". Podmiot liryczny wyraża żal, że tyle lat poświęcił na doskonalenie w sobie postawy stoika. Po latach czuje się jednak, jakby był na początku drogi. Artysta posłużył się tu obrazem stopni, po których wstępował na szczyt i z samej góry strącony został na dół. Nazywa siebie po tym doświadczeniu ,,jednym z wielu". Podkreśla to przekonanie, że w życie człowieka wpisane jest tracenie bliskich i rozstanie. Śmierć przeznaczona jest każdemu. Nie sposób jej uniknąć. W Trenie IX pokazano, że wobec prawdziwego, wielkiego nieszczęścia nie można zachować chłodu i dystansu. Tarcza wykuta z mądrości stoików musi się rozpaść pod potężnym uderzeniem losu. Śmierć ukochanej osoby, zwłaszcza dziecka nie pozostawia nikogo obojętnym. Treny IX, X, XI ukazują apogeum cierpienia, gdy dotknięta nim osoba odrzuca od siebie wszystko, głęboko zawiedziona nieprzydatnością wszelkich mądrości. Tren X - środkowy tren cyklu - ukazuje człowieka, który nie rozumie otaczającego go świata; nie ma nawet pewności, że istnieje jakiekolwiek życie pozagrobowe. Po widocznym w Treny (V, VII, VIII, IX,XIX) 3 pierwszych utworach zadziwieniu, że ,,nie masz cię, Orszulo moja", przyszedł czas na odrzucenie wszystkiego, co dotąd stanowiło filar egzystencji Kochanowskiego. Przyszedł również czas na pożegnanie się z córką. Zawiera ważne - w kontekście całego cyklu - refleksje poety nad miejscem pośmiertnego przebywania duszy córki. W związku z tym podmiot liryczny zadaje serię pytań skierowanych bezpośrednio do Urszulki. Poeta, ojciec, ale i filozof poszukuje tej sfery (poziomu duchowości), w której mógłby nastąpić kontakt z duszą dziecka. Wymienia miejsca, jakie renesansowy humanista mógł uważać za „właściwe" zaświaty. To ,,wszytki nieba" (czyli: najwyższe nieba), raj, Wyspy Szczęśliwe, „jeziora tęskliwe", zdroj niepomny" (mitologia grecka), czyściec. Pada także nawiązanie do reinkarnacji (,,Wzięłaś na się postawę i piórka słowicze?", ,,Czyś po śmierci tam poszła, kędyś pierwej była"). Nie odrzuca żadnej z możliwości. Ostatnie wersy trenu zawierają rozpaczliwą prośbę do córki. Ojciec-poeta prosi o kontakt, drobny znak. Chce wierzyć, że jakaś część dziecka nadal istnieje. Błaga o pociechę- sen, a nawet przybycie ducha („cienia", ,,mary"). Budowa Trenu X jest regularna, wiersz napisany został trzynastozgłoskowcem. Utwór ten - podobnie jak większość z trenów - rozpoczyna się apostrofą: ,,Orszulo moja wdzięczna". Większa część tekstu składa się z pytań retorycznych (,,Czyliś do raju wzięta?"). Ostatnie cztery wersy zawierają prośbę podmiotu lirycznego do córki. Tren XIX, ostatni z „Trenów”. Utwór nietypowy ze względu na sytuację liryczną, bo podmiot liryczny nie wypowiada się w nim bezpośrednio, ale przytacza treść swojego snu (lub widzenia), oddając głos zmarłej matce. Matka poety pojawia się z Urszulką na ręku. Dziewczynka wygląda jak za życia. Matka poety wyjaśnia, że przybywa, by go pocieszyć i przypomnieć o pewnych, zresztą znanych mu, prawidłach życia. Duch kobiety potwierdza, że dziewczynka znalazła się w zaświatach. Wizja tej krainy jest zgodna z wyobrażeniami chrześcijańskimi - dusze zbawione przebywają w miejscu jasnym, dobrym i bezpiecznym; mają przywilej oglądania Boga. Nie mogą powrócić na ziemię ani kontaktować się z bliskimi - pojawienie się matki jest więc szczególnym wyjątkiem. Wypowiada ona obszerny monolog, wyjaśnia wątpliwość syna, które poruszał we wcześniejszych utworach cyklu. Tłumaczy mu, że Urszulka uniknęła wielu życiowych „boleści" i jest teraz naprawdę szczęśliwa. Umierając jako dziecko, zaoszczędziła sobie Treny (V, VII, VIII, IX,XIX) 4 smutku, bólu i cierpienia, które są nieodłącznym elementem życia człowieka i na pewno by ich doświadczyła. Poza tym jako dziecko umarła bez grzechu i nie dane jej będzie dalej grzeszyć. Matka odnosi się także do światopoglądowych rozważań syna. Wytyka mu zbytnie zadufanie we własną wiedzę. Nakazuje cierpliwość i stałość w cnocie, przypomina, że cierpienie i trudności są na stałe wpisane w ludzkie życie. ,,Teraz mistrzu, sam się lecz" - napomina matka syna przypominając, że ten sam los dzielą tysiące innych ludzi (,,ludzkie przygody, ludzkie noś"). Tren XIX to najobszerniejszy tekst z całego cyklu. Ma budowę regularną (trzynaście zgłosek w wersie, rymy parzyste). Środki stylistyczne, jakie zastosował Kochanowski: epitety, pytania retoryczne (,,Czegóż płaczesz, przez Boga?"), porównania - „żałość (...) zdrowie nieznacznie twe psuje/ Jako ogień suchy knot obraca w perzyny", wykrzyknienia, wyliczenia (,,od pracej, od frasunków, od łez, od żałości"), powtórzenia („że”, „tu”), metafory (życie jako żegluga po morzu, śmierć - przybicie do brzegu), personifikacje (Fortuna). Treny (V, VII, VIII, IX,XIX) 5