Lament świętokrzyski to jeden z najważniejszych średniowiecznych utworów w literaturze polskiej, przedstawiający cierpienie Matki Boskiej pod krzyżem. Utwór ten realizuje motyw Stabat Mater Dolorosa, ukazując głęboki ból matki obserwującej mękę swojego syna.
W centrum interpretacji Lamentu Matki Boskiej pod krzyżem znajduje się postać Maryi, która w bardzo emocjonalny i przejmujący sposób wyraża swój żal i rozpacz. Jej monolog jest pełen czułości i matczynej miłości, ale jednocześnie przepełniony bólem i cierpieniem. Maryja zwraca się bezpośrednio do swojego umierającego syna, używając zdrobnień i czułych określeń, co nadaje utworowi bardzo osobisty charakter. Szczególnie poruszające są momenty, gdy wspomina ona dzieciństwo Jezusa, kontrastując je z obecnym widokiem jego męki na krzyżu.
Analiza Lamentu świętokrzyskiego pokazuje, że utwór ten łączy w sobie elementy ludowe z tradycją chrześcijańską. Język utworu jest prosty i bezpośredni, co czyni go zrozumiałym dla przeciętnego odbiorcy, a jednocześnie pełen jest głębokiej symboliki religijnej. Charakterystyczne dla utworu jest wykorzystanie paralelizmów i powtórzeń, które podkreślają dramatyzm sytuacji. Ważnym aspektem jest również uniwersalny wymiar cierpienia matki, które przekracza ramy czasowe i kulturowe, czyniąc utwór aktualnym nawet dla współczesnego czytelnika. Lament świętokrzyski stanowi doskonały przykład średniowiecznej poezji religijnej, w której sacrum miesza się z elementami ludzkimi, tworząc wzruszający obraz matczynej miłości i bólu.
