Charakterystyka bohaterów

Głównym bohaterem reportażu jest Marek Edelman - centralny rozmówca Hanny Krall i jeden z przywódców powstania w getcie. W czasie wojny pracował jako goniec szpitalny, codziennie wychodząc na aryjską stronę. Mimo możliwości ucieczki, nigdy tego nie zrobił z solidarności z mieszkańcami getta.

Po śmierci Mordechaja Anielewicza został komendantem Żydowskiej Organizacji Bojowej. Po wojnie został lekarzem-kardiochirurgiem. Jego doświadczenia wpłynęły na stosunek do spraw życia i śmierci.

Warto wiedzieć! Marek Edelman pozostał aktywny społecznie nawet wiele lat po wojnie - w 1999 roku wraz z Jackiem Kuroniem wystosował list do prezydenta Czech przeciwko dyskryminacji Romów.

Wśród innych ważnych postaci znajdują się:

• Mordechaj Anielewicz - komendant ŻOB, kierował walkami w getcie. Popełnił samobójstwo w bunkrze przy ul. Miłej 18
• Arie Wilner (Jurek) - łącznik ŻOB z AK, pomagał zdobywać broń
• Adam Czerniaków - prezes Gminy w getcie, popełnił samobójstwo po otrzymaniu rozkazu deportacji Żydów
• Professor Jan Moll - chirurg współpracujący z Edelmanem
• Pola Lifszyc - młoda dziewczyna, która mogła uciec z getta, ale wróciła, by dzielić los swojej matki

Historia przedstawia też grupę bohaterów zbiorowych - ofiary holokaustu oraz poległych w powstaniu, którzy mimo beznadziejnej sytuacji zdecydowali się walczyć o godność i honor.

Bohaterowie i ich losy

W reportażu poznajemy kolejne postaci, które tworzyły historię powstania. Antek - Icchak Cukierman był zastępcą Anielewicza i reprezentantem ŻOB po aryjskiej stronie. Przeżył powstanie i później wyemigrował do USA.

Doktor Teodozja Goliborska pracowała w szpitalu w getcie i prowadziła badania nad głodem. Wykazała się odwagą, ukrywając pieniądze na broń podczas rewizji Niemców. Po wojnie wyjechała do Australii.

Historia małżeństwa Abraham i Luba Blum pokazuje różne wymiary tragedii. Abraham zginął podczas ucieczki, a Luba prowadziła szkołę pielęgniarską w getcie. Zorganizowała konkurs wiedzy medycznej, w którym pięć najlepszych uczennic otrzymało "numerki na życie" - przepustki ratujące od deportacji.

Pamiętaj! Wielu bohaterów powstania dokonywało niezwykłych aktów odwagi i poświęcenia, często wiedząc, że ich działania najprawdopodobniej skończą się śmiercią.

Zalman Frydrych (Zygmunt) przemycał broń do getta. Nie wierzył w swoje ocalenie i poprosił Edelmana, by po wojnie odnalazł jego córkę ukrytą w klasztorze. Historia jego córki Elżbiety kończy się tragicznie - mimo adopcji przez amerykańską rodzinę, popełniła samobójstwo.

Niezwykła jest też historia Poli Lifszyc, która mogła się uratować, ale dobrowolnie wsiadła do pociągu do obozu zagłady, by być z matką. Jest symbolem poświęcenia, jakie wielu Żydów okazało wobec swoich bliskich.

Michał Klepfisz, inżynier i chemik, zginął osłaniając własnym ciałem karabin maszynowy, by umożliwić współtowarzyszom ucieczkę. Za ten heroiczny czyn został pośmiertnie odznaczony Krzyżem Virtuti Militari.

Bohaterowie walki i pomocy

Hennoch Rus był kolegą Edelmana i jednym z tych, którzy przyczynili się do powstania ŻOB. Historia jego chorego syna, któremu Edelman oddał krew, pokazuje ludzkie relacje w nieludzkich czasach. Mimo że chłopiec zmarł, ojciec podziękował Edelmanowi za umożliwienie synowi śmierci "w domu, jak człowiek".

Celina (Cywia Lubetkin) była członkinią żydowskiego ruchu oporu i uczestniczką powstania. Wyszła z getta kanałami razem z grupą Edelmana. Po wojnie wyjechała do Izraela, gdzie pracowała w kibucu.

Po aryjskiej stronie działali Polacy niosący pomoc walczącym. Henryk Grabowski (pseudonim "Słoniniarz") ukrywał żydowskich przyjaciół i broń w swoim mieszkaniu. Uczył ich warszawskich obyczajów i pomagał zdobyć potrzebne dokumenty.

Ciekawostka! Henryk Grabowski pomagał uwięzionym Żydom przetrwać, zaopatrując ich nie tylko w odzież i schronienie, ale czasem nawet w cyjanek - na wypadek wpadki i aresztowania przez Niemców.

Mecenas Henryk Woliński (pseudonim "Wacław") przekazywał meldunki o getcie Rządowi Polskiemu w Londynie. Starał się zdobyć pomoc dla powstańców i skontaktował ich z oficerami AK, którzy dostarczali broń.

Zbigniew Młynarski (pseudonim "Kret") uczestniczył w akcji AK próbującej przebić się do getta. Jak wielu bohaterów tamtych czasów, najintensywniej żył podczas wojny - później prowadził zwyczajne życie jako właściciel zakładu kuśnierskiego.

Dla niektórych bohaterów wojna była paradoksalnie czasem największej życiowej intensywności. Podejmowali szybkie decyzje, ryzykowali, walczyli o konkretne cele. Po wojnie wielu z nich musiało odnaleźć się w zwyczajnej codzienności, co nie zawsze było łatwe.

Powstanie w getcie warszawskim

Pierwsze zbrojne wystąpienie Żydów miało miejsce w styczniu 1943 roku, kiedy Niemcy wkroczyli do getta, by deportować 8 tysięcy osób do obozu zagłady w Treblince. Kilku członków ŻOB wmieszało się w tłum i na umówiony sygnał zaatakowało konwojentów.

Niemcy byli kompletnie zaskoczeni. Cywia Lubetkin wspominała: "Słyszeliśmy ich krzyki: 'Żydzi do nas strzelają'. Zaszokowało ich to i zdumiało, nie mogli zrozumieć, co się dzieje." Opór bojowników trwał cztery dni i odbił się echem w całej Warszawie.

W lutym 1943 roku Heinrich Himmler wydał rozkaz całkowitego zburzenia getta warszawskiego. Niemcy planowali wywieźć wszystkich pozostałych Żydów i zrównać dzielnicę z ziemią w ciągu trzech miesięcy.

Ważne! Powstanie w getcie warszawskim, które wybuchło 19 kwietnia 1943 r., było pierwszym miejskim wystąpieniem zbrojnym w okupowanej Europie!

Przeciwko 2 tysiącom doskonale uzbrojonych niemieckich żołnierzy stanęło około tysiąca słabo uzbrojonych i nieprzeszkolonych bojowników żydowskich. Choć wynik był przesądzony, powstańcy walczyli o godną śmierć z bronią w ręku.

23 kwietnia 1943 roku ŻOB wystosowała apel do Polaków: "Wśród dymów pożarów i kurzu krwi mordowanego getta Warszawy - my, więźniowie getta, ślemy wam bratnie pozdrowienia. $...$ Toczy się walka o naszą i waszą Wolność."

Walki trwały prawie miesiąc. Najcięższe boje toczyły się w rejonie ulic Zamenhoffa i Nalewek. Gdy powstańcom kończyła się amunicja, zaczęli wycofywać się do schronów. Niemcy podpalali budynki i wtłaczali trujący gaz do bunkrów.

Przebieg i znaczenie powstania

8 maja 1943 roku w bunkrze przy ulicy Miłej 18 naczelny przywódca ŻOB Mordechaj Anielewicz wraz ze współtowarzyszami popełnił zbiorowe samobójstwo. Pozostali powstańcy walczyli jeszcze przez tydzień - do 16 maja, kiedy Niemcy ogłosili koniec akcji. Na znak zwycięstwa wysadzono w powietrze Wielką Synagogę.

Z walczących Żydów przeżyło tylko kilkunastu, w tym Icchak Cukierman i Marek Edelman. Niemieckie straty były niewielkie, ale nie o liczby tu chodziło. Jak powiedział historyk i uczestnik powstania Israel Gutman: "Niemcy zmuszeni byli zaangażować dużą liczbę ludzi i broni, aby utrzymać to, co już mieli, w walce, która okazała się bardzo długa."

Podziemna prasa pisała o wydarzeniach w getcie. "Biuletyn Informacyjny" z 29 kwietnia 1943 roku podkreślał: "Śmierć z bronią w ręku może wnieść nowe wartości w życie narodu żydowskiego $...$ Walczący obywatele Państwa Polskiego zza murów getta stali się bliżsi, bardziej zrozumiali społeczeństwu stolicy, niż bierne ofiary."

Zastanów się! Symbolem obojętności części warszawiaków wobec tragedii getta jest wspomniana przez Edelmana karuzela, która kręciła się tuż za murem, gdy wewnątrz ginęli ludzie.

Powstanie w getcie warszawskim stało się symbolem żydowskiego oporu i inspiracją dla innych gett i obozów. Choć nie miało szans na militarne zwycięstwo, było aktem godności i heroicznego sprzeciwu wobec zagłady.

Pomimo tragicznego finału, powstanie miało ogromne znaczenie moralne. Walka słabo uzbrojonych bojowników przeciwko potężnej machinie niemieckiej pokazała światu, że ofiary Holokaustu nie były bierne, lecz walczyły o swoją godność do końca.

Terminologia i tło historyczne

Holokaust to zaplanowana i systematycznie przeprowadzona eksterminacja 6 milionów europejskich Żydów w czasie II wojny światowej. Zanim doszło do masowych mordów, naziści stopniowo wprowadzali politykę dyskryminacji Żydów.

Po dojściu Hitlera do władzy w 1933 roku rozpoczęło się systematyczne wykluczanie Żydów z życia publicznego. Bojkotowano żydowskie sklepy i usługi, palono książki żydowskich autorów, stawiano znaki zakazujące Żydom wstępu do różnych miejsc.

Ważne! Propaganda nazistowska przygotowywała społeczeństwo do zaakceptowania eliminacji Żydów, ucząc nawet dzieci w szkołach jak "identyfikować Żyda" po wyglądzie.

Getto to część miasta wyznaczona jako miejsce zamieszkania dla mniejszości. W historii pierwsza idea przymusowego zamknięcia Żydów za murami pojawiła się już w 1462 roku we Frankfurcie. W okupowanej Polsce utworzono ponad 400 gett. Pierwsze powstało 28 października 1939 roku w Piotrkowie Trybunalskim.

W gettach panował głód, choroby i przeludnienie. Niemcy stale ograniczali dostawy żywności i podnosili ceny. Obok skrajnej biedy istniały jednak oazy zamożności - działały kawiarnie, teatry, kwitł handel, w którym często uczestniczyły dzieci-szmuglerzy.

ŻOB (Żydowska Organizacja Bojowa) była konspiracyjnym ruchem oporu utworzonym 15 października 1942 roku. Zajmowała się budową bunkrów, gromadzeniem broni i likwidacją konfidentów.

Judenrat to żydowska rada powołana przez Niemców. Jej przewodniczącego mianowali okupanci, a on dobierał współpracowników. Rada musiała wykonywać niemieckie polecenia, co stawiało jej członków w tragicznej sytuacji moralnej.

Kontekst historyczny Żydów w Europie

Prześladowania Żydów mają długą historię. Już w IV wieku n.e., gdy chrześcijaństwo stało się religią państwową w Cesarstwie Rzymskim, Żydzi doświadczali dyskryminacji. W średniowieczu oskarżano ich o zatruwanie studni i wywoływanie epidemii dżumy.

Żydzi wielokrotnie byli wypędzani z krajów, w których się osiedlali - w 1492 roku z Hiszpanii, a w 1497 z Portugalii. W XVI wieku w wielu miastach Europy Zachodniej zaczęto tworzyć getta, choć pozwalano Żydom opuszczać je w ciągu dnia.

Martyrologia Żydów podczas II wojny światowej była wynikiem długiego procesu narastania nienawiści i uprzedzeń. Holokaust nie wydarzył się nagle - był kulminacją wieków dyskryminacji, która w systemie nazistowskim przyjęła najokrutniejszą formę.

Zapamiętaj! Powstanie w getcie warszawskim było aktem sprzeciwu nie tylko wobec fizycznej zagłady, ale także przeciwko odebraniu godności i podmiotowości jego mieszkańcom.

Żydzi postrzegali siebie jako naród wybrany przez Boga. Wyróżniały ich odrębna religia (judaizm), język (hebrajski), obyczaje i formy kultu. Ta odrębność kulturowa i religijna przez wieki budziła nieufność, ale też fascynację.

W średniowiecznej Europie Żydzi żyli w izolacji, początkowo dobrowolnej, związanej z potrzebami religijnymi - bliskości synagogi i innych instytucji. Z czasem ta separacja stała się przymusowa i opresyjna.

Historia gett i prześladowań Żydów pokazuje, jak łatwo społeczeństwa mogą zaakceptować dyskryminację, gdy jest ona wprowadzana stopniowo i wspierana przez państwową propagandę. Powstanie w getcie warszawskim stanowi ważną lekcję oporu wobec zła i walki o ludzką godność nawet w najbardziej beznadziejnych okolicznościach.