Barok (XVII wiek)

Barok to epoka w literaturze i sztuce, która nastąpiła po renesansie. Charakteryzuje się następującymi cechami:

1. Nietrwałość i niestałość życia
2. Rozdarcie i zwątpienie
3. Powrót do religijności
4. Kontrreformacja

Highlight: Barok to epoka kontrastów, łącząca elementy sacrum i profanum, rozkoszy i ascezy.

Filozofia baroku:

• Sarmatyzm - przekonanie szlachty o pochodzeniu od starożytnych Sarmatów

Sztuka baroku:

• Zerwanie z klasycyzmem
• Rozwój stylu rokoko

Definition: Vanitas - motyw przemijania i marności życia doczesnego, często występujący w sztuce i literaturze baroku.

Ważne pojęcia:

• Koncept - oryginalny pomysł twórczy, mający zadziwić odbiorcę
• Manieryzm - zwracanie uwagi na formę, dążenie do oryginalności

Główne motywy literatury barokowej:

1. Ludzkie wnętrze i wady (np. w "Skąpcu" Moliera)
2. Sarmatyzm (np. w "Pamiętnikach" Jana Chryzostoma Paska)
3. Bóg (np. w "Sonecie IV" Mikołaja Sępa Szarzyńskiego)

Example: W "Skąpcu" Moliera główny bohater, Harpagon, jest uosobieniem skąpstwa i chciwości, co stanowi przykład typowego dla baroku skupienia na wadach ludzkich.

Teksty reprezentatywne dla epoki:

• "Pamiętniki" Jana Chryzostoma Paska
• "Skąpiec" Moliera

Quote: "Pokój - szczęśliwość, ale bojowanie / Byt nasz podniebny" - fragment "Sonetu IV" Mikołaja Sępa Szarzyńskiego, ukazujący typowe dla baroku rozdarcie między doczesnością a wiecznością.

Oświecenie (1764-1822)

Oświecenie to epoka w kulturze europejskiej, która w Polsce trwała od około 1764 do 1822 roku. Charakteryzuje się następującymi cechami:

1. Racjonalizm - przekonanie, że rozum jest jedynym źródłem wiedzy
2. Empiryzm - poznawanie świata przez doświadczenie
3. Sensualizm - uznanie zmysłów za źródło poznania

Highlight: Oświecenie to "wiek rozumu", w którym dążono do uporządkowania wiedzy i reformy społeczeństwa.

Filozofia oświecenia:

• Deizm - uznawanie istnienia Boga, ale odrzucanie jego ingerencji w świat
• Ateizm - całkowite odrzucenie istnienia Boga

Quote: "Myślę, więc jestem" - słynne zdanie Kartezjusza, które stało się jednym z fundamentów filozofii oświeceniowej.

Ważne pojęcia:

• Dydaktyzm - kształtowanie poglądów poprzez pouczanie i wzorce
• Tabula rasa - koncepcja "czystej tablicy", według której umysł człowieka przy narodzinach jest pusty i kształtuje się poprzez doświadczenia

Główne motywy literatury oświeceniowej:

1. Rozum
2. Ojczyzna
3. Cnota

Example: W bajkach Ignacego Krasickiego często pojawia się motyw rozumu i cnoty jako najważniejszych wartości ludzkich.

Teksty reprezentatywne dla epoki:

• Bajki Ignacego Krasickiego

Vocabulary: Sensualizm - kierunek filozoficzny uznający zmysły za jedyne lub główne źródło poznania.

Definition: Dydaktyzm - tendencja w literaturze i sztuce do pouczania odbiorcy, przekazywania mu określonych wartości moralnych i wzorców postępowania.

II wojna światowa (1939-1945)

II wojna światowa to okres w literaturze polskiej trwający od 1 września 1939 r. do 8 maja 1945 r. Charakteryzuje się następującymi cechami:

1. Przeżycie za wszelką cenę
2. Działania wojenne
3. Mordowanie
4. Egzekucje i wywózki
5. Utrata moralności

Highlight: Literatura tego okresu często koncentruje się na doświadczeniach obozowych, Holokauście i walce o przetrwanie w nieludzkich warunkach.

Ważne pojęcia:

• Lagrovanie - postawa więźnia niemieckich obozów koncentracyjnych, dostosowującego się do warunków, często kosztem innych ludzi
• Łagrovanie - dotyczy więźniów obozów radzieckich (pracy)
• Holokaust - eksterminacja Żydów

Definition: Kolumbowie - pokolenie młodych ludzi, których wybuch wojny zastał w momencie przełomowym ich życia, u progu dorosłości.

Główne motywy literatury wojennej:

1. Wojna
2. Cierpienie
3. Śmierć
4. Apokalipsa

Example: W opowiadaniu Tadeusza Borowskiego "Proszę państwa do gazu" ukazane są dramatyczne sceny z obozu koncentracyjnego, gdzie więźniowie muszą dokonywać tragicznych wyborów moralnych.

Teksty reprezentatywne dla epoki:

• "Zdążyć przed Panem Bogiem" Hanny Krall
• "Inny Świat" Gustawa Herlinga-Grudzińskiego
• Wiersze Krzysztofa Kamila Baczyńskiego i Tadeusza Różewicza
• "Pożegnanie z Marią" Tadeusza Borowskiego
• "Proszę państwa do gazu" Tadeusza Borowskiego

Quote: "Ludzie ludziom zgotowali ten los" - słynne zdanie z opowiadania "Proszę państwa do gazu" Tadeusza Borowskiego, podsumowujące okrucieństwo wojny i obozów koncentracyjnych.

Vocabulary: Behawioryzm - kierunek w psychologii zakładający, że człowieka można poznać tylko na podstawie jego zachowań.

Romantyzm (przełom XVIII i XIX w.)

Romantyzm to epoka w literaturze i kulturze europejskiej, która w Polsce trwała od 1822 do 1863 roku. Charakteryzuje się następującymi cechami:

1. Fascynacja ludowością
2. Kult indywidualizmu
3. Bunt wobec starych form
4. Sprzeciw wobec oświecenia i klasycyzmu

Highlight: Romantyzm to epoka, w której uczucie i wyobraźnia górują nad rozumem, a jednostka przeciwstawia się społeczeństwu.

Ważne pojęcia:

• Bajronizm - skłonność do samotnego przeciwstawiania się złu
• Prometeizm - poświęcenie się dla ludzkości
• Mistycyzm - przekonanie o dominacji uczucia nad rozumem
• Mesjanizm - przekonanie o nadejściu Bożego pomazańca
• Werteryzm - przesadna uczuciowość, postrzeganie świata przez pryzmat własnych przeżyć
• Wallenrodyzm - patriotyzm realizowany niezgodnymi z etyką sposobami (podstęp, zdrada)
• Winkelriedyzm - wybór postawy ofiarnej, gotowość do poświęcenia się dla ojczyzny

Gatunki literackie:

• Ballada romantyczna
• Dramat romantyczny (odrzucenie klasycznej reguły trzech jedności)
• Poezja tyrtejska (patriotyczna)

Definition: Orientalizm - zwrot ku tradycji i kulturze Wschodu, charakterystyczny dla literatury romantycznej.

Główne motywy literatury romantycznej:

1. Nieszczęśliwa miłość
2. Natura
3. Ojczyzna / Naród
4. Bunt
5. Poezja / Poeta
6. Ocena narodu
7. Duchy, zjaw

y (fantastyka)

Example: W "Dziadach" Adama Mickiewicza występuje motyw nieszczęśliwej miłości (Gustaw-Konrad), a także motyw duchów i zjaw (obrzęd dziadów).

Teksty reprezentatywne dla epoki:

• "Dziady" cz. II, III, IV Adama Mickiewicza
• "Pan Tadeusz" Adama Mickiewicza
• "Romantyczność", "Oda do młodości" Adama Mickiewicza
• "Konrad Wallenrod" Adama Mickiewicza
• "Kordian" Juliusza Słowackiego
• Wiersze Juliusza Słowackiego
• "Nie-Boska komedia" Zygmunta Krasińskiego
• "Balladyna" Juliusza Słowackiego
• "Lilla Weneda" Juliusza Słowackiego

Quote: "Miej serce i patrzaj w serce!" - słynny cytat z ballady "Romantyczność" Adama Mickiewicza, wyrażający romantyczną filozofię poznania przez uczucie.

Pozytywizm (II poł. XIX w.)

Pozytywizm to epoka w literaturze i kulturze polskiej, trwająca od 1864 do 1890 roku. Charakteryzuje się następującymi cechami:

1. Praca organiczna
2. Praca u podstaw
3. Emancypacja kobiet
4. Asymilacja Żydów

Highlight: Pozytywizm to okres, w którym literatura i sztuka miały służyć społeczeństwu, promując postęp i rozwój cywilizacyjny.

Filozofia pozytywizmu:

• Ewolucjonizm - rzeczywistość podlega nieustannej ewolucji
• Darwinizm - wyjaśnia ewolucję poprzez dobór naturalny
• Determinizm - przekonanie o istnieniu zależności między zjawiskami przyrodniczymi i społecznymi
• Utylitaryzm - użyteczność jako najwyższa wartość

Definition: Praca organiczna - koncepcja rozwoju społeczeństwa poprzez systematyczną pracę nad poprawą jego stanu gospodarczego i kulturalnego.

Sztuka pozytywizmu:

• Realizm - przedstawienie rzeczywistości, sceny z życia prostych ludzi
• Naturalizm - oddawanie rzeczywistości bez jej upiększania (ubóstwo, cierpienie, patologia)

Gatunki literackie:

• Nowela - krótki utwór epicki
• Powieść realistyczna i naturalistyczna
• Felieton

Vocabulary: Utylitaryzm - doktryna etyczna uznająca użyteczność za najwyższe kryterium moralnej oceny czynów.

Główne motywy literatury pozytywistycznej:

1. Praca
2. Społeczeństwo
3. Miasto
4. Ojczyzna

Example: W "Lalce" Bolesława Prusa pojawia się motyw pracy (Wokulski jako przedsiębiorca) oraz motyw miasta (Warszawa jako tło wydarzeń).

Teksty reprezentatywne dla epoki:

• "Lalka" Bolesława Prusa
• "Kamizelka" Bolesława Prusa
• "Zbrodnia i kara" Fiodora Dostojewskiego
• "Potop" Henryka Sienkiewicza
• "Mendel Gdański" Marii Konopnickiej
• "Gloria victis" Elizy Orzeszkowej
• "Pani Bovary" Gustawa Flauberta

Quote: "Cały naród to jeden organizm" - cytat z "Lalki" Bolesława Prusa, wyrażający pozytywistyczną ideę solidaryzmu społecznego.

Dwudziestolecie międzywojenne (1918-1939)

Dwudziestolecie międzywojenne to okres w literaturze polskiej między 11 listopada 1918 r. a 1 września 1939 r. Charakteryzuje się dwiema głównymi fazami:

1. Pierwsza dekada - optymizm i odbudowa kraju po odzyskaniu niepodległości
2. Druga dekada - kryzys i zagrożenie kolejną wojną

Highlight: Kluczowe zjawiska tej epoki to rozwój awangardy, eksperymenty formalne oraz refleksja nad kondycją człowieka w nowoczesnym świecie.

Ważne teksty z tego okresu to:

• "Ferdydurke" Witolda Gombrowicza
• "Sklepy cynamonowe" Brunona Schulza
• "Przedwiośnie" Stefana Żeromskiego
• "Proces" Franza Kafki
• "Mistrz i Małgorzata" Michaiła Bułhakowa

Vocabulary: Groteska - rodzaj komizmu polegający na połączeniu elementów przeciwstawnych, często absurdalnych.

Definition: MMM (Miasto, Masa, Maszyna) - hasło programowe Awangardy Krakowskiej, podkreślające fascynację nowoczesnością i urbanizacją.

Główne motywy literatury dwudziestolecia międzywojennego:

• Miasto
• Groteska
• Rewolucja
• Dojrzewanie
• Dworek (jako symbol tradycji)

Example: W poezji Juliana Tuwima czy Kazimierza Wierzyńskiego często pojawia się motyw miasta jako symbolu nowoczesności i postępu.

Grupy poetyckie:

1. Skamander - brak ścisłego programu, poezja dnia codziennego, neologizmy, kontakt z odbiorcą
2. Awangarda Krakowska - hasło MMM, budowanie metafor, poezja jako świadoma konstrukcja

Quote: "Poezja to budowa pięknych zdań" - hasło Awangardy Krakowskiej, podkreślające formalne aspekty twórczości poetyckiej.