Konstytucje Polski na przestrzeni dziejów

Od Konstytucji 3 maja z 1791 roku Polska miała kilka konstytucji, które zmieniały się wraz z ustrojem państwa. Każda z nich określała inny system rządów - od monarchii konstytucyjnej po republikę parlamentarną.

Wszystkie Polskie konstytucje chronologicznie to: Konstytucja 3 maja (1791), Konstytucja marcowa (1921), Konstytucja kwietniowa (1935), Konstytucja PRL (1952) i obowiązująca obecnie Konstytucja III RP (1997). W sumie w historii Polski było pięć konstytucji.

Obecna konstytucja z 1997 roku ustanawia Polskę jako republikę parlamentarną z dwuizbowym parlamentem. W jej preambule (uroczystym wstępie) zawarte są podstawowe wartości państwa.

💡 Ciekawostka: Konstytucja 3 maja z 1791 roku była pierwszą w Europie i drugą na świecie (po amerykańskiej) nowoczesną konstytucją pisaną!

Najważniejsze zasady ustroju RP to: demokratyczne państwo prawne, zwierzchnictwo narodu, podział i równowaga władz, pluralizm, decentralizacja i samorządność oraz społeczna gospodarka rynkowa.

Konstytucja jako najważniejszy akt prawny

Konstytucja wyróżnia się na tle innych aktów prawnych kilkoma cechami. Ma szczególną treść – reguluje najważniejsze zasady funkcjonowania państwa. Posiada też szczególną moc prawną – jest najwyższym aktem prawnym w hierarchii źródeł prawa.

Nasza konstytucja ma również szczególną formę – jako jedyny akt prawny nosi nazwę "konstytucja", została uchwalona według specjalnej procedury i zmiany w niej wprowadza się trudniej niż w przypadku zwykłych ustaw.

Formy demokracji w Polsce

W Polsce funkcjonują dwa rodzaje demokracji: bezpośrednia i pośrednia. Demokracja bezpośrednia pozwala obywatelom samodzielnie podejmować decyzje, a pośrednia – przez wybranych przedstawicieli.

Do form demokracji bezpośredniej należą:

• Referendum – głosowanie, w którym obywatele bezpośrednio decydują w ważnej sprawie państwowej
• Plebiscyt – głosowanie dotyczące przynależności danego terytorium
• Inicjatywa ludowa – projekt ustawy zgłoszony przez określoną liczbę obywateli

💡 Warto wiedzieć: W Polsce referendum ogólnokrajowe jest wiążące, gdy weźmie w nim udział więcej niż połowa uprawnionych do głosowania!

Systemy wyborcze i zasady głosowania

W Polsce mamy dwa główne systemy wyborcze: większościowy i proporcjonalny. W systemie większościowym (stosowanym w wyborach do Senatu) mandat zdobywa kandydat z największą liczbą głosów. W systemie proporcjonalnym (używanym w wyborach do Sejmu) mandaty rozdzielane są między partie proporcjonalnie do liczby otrzymanych głosów.

Każdy obywatel ma dwa rodzaje praw wyborczych: czynne (prawo do głosowania) i bierne (prawo do kandydowania). Wybory w Polsce opierają się na czterech podstawowych zasadach:

• Powszechność – prawo głosu dla wszystkich pełnoletnich obywateli
• Równość – każdy głos ma taką samą wartość
• Bezpośredniość – obywatele sami wybierają swoich przedstawicieli
• Tajność – nikt nie może sprawdzić, jak głosował dany wyborca

Parlament Rzeczypospolitej Polskiej

Polski parlament składa się z dwóch izb: Sejmu (460 posłów) i Senatu (100 senatorów). Obie izby mają swoich marszałków i prezydium, które organizują ich pracę.

Zgromadzenie Narodowe to wspólne posiedzenie Sejmu i Senatu, które zbiera się w wyjątkowych sytuacjach, takich jak zaprzysiężenie Prezydenta RP czy postawienie go w stan oskarżenia przed Trybunałem Stanu.

💡 Pamiętaj: Posłowie i senatorowie chronieni są immunitetem parlamentarnym, który ogranicza ich odpowiedzialność prawną w związku z wykonywaniem mandatu!

Funkcjonowanie parlamentu

Kadencja parlamentu trwa 4 lata, ale w szczególnych przypadkach może zostać skrócona. Skrócenie kadencji Sejmu oznacza automatycznie skrócenie kadencji Senatu. Decyzję o skróceniu może podjąć Sejm większością 2/3 głosów lub Prezydent RP w ściśle określonych sytuacjach.

Prezydent musi skrócić kadencję, gdy Sejm nie może udzielić wotum zaufania Radzie Ministrów. Może też to zrobić (ale nie musi), gdy Sejm nie uchwali budżetu w ciągu 4 miesięcy od jego złożenia.

W parlamencie działają Konwenty Seniorów - organy zapewniające współdziałanie klubów i kół parlamentarnych. Tworzą je marszałek, wicemarszałkowie oraz przedstawiciele partii politycznych.

Prezydium Sejmu (marszałek i wicemarszałkowie) ustala plan pracy posłów, rozstrzyga kwestie sporne i organizuje współpracę między komisjami. Prezydium Senatu ma podobne, ale nieco węższe kompetencje.

💡 Ciekawostka: Posłowie i senatorowie są chronieni immunitetem parlamentarnym, który oznacza, że nie mogą być pociągnięci do odpowiedzialności karnej bez zgody odpowiedniej izby parlamentu!

Prezydent Rzeczypospolitej Polskiej

Prezydent RP jest głową państwa i najwyższym przedstawicielem Polski. Jest wybierany w wyborach bezpośrednich i powszechnych na 5-letnią kadencję. Jeśli w pierwszej turze żaden kandydat nie uzyska większości głosów, organizowana jest druga tura z udziałem dwóch kandydatów z najlepszymi wynikami.

Od 1989 roku Polska miała sześciu prezydentów: Wojciecha Jaruzelskiego, Lecha Wałęsę, Aleksandra Kwaśniewskiego, Lecha Kaczyńskiego, Bronisława Komorowskiego i Andrzeja Dudę.

Prezydent może zostać pociągnięty do odpowiedzialności konstytucyjnej przed Trybunałem Stanu za naruszenie konstytucji, ustaw lub popełnienie przestępstwa. Nie ponosi natomiast odpowiedzialności politycznej, czyli nie może być odwołany ze stanowiska przez inne organy państwa.

Stanowisko Prezydenta RP może zostać opróżnione w przypadku śmierci, zrzeczenia się urzędu, stwierdzenia nieważności wyborów, uznania trwałej niezdolności do sprawowania obowiązków lub usunięcia z urzędu przez Trybunał Stanu.

💡 Warto wiedzieć: Prezydent posiada specjalne uprawnienia zwane prerogatywami, które wykonuje samodzielnie, bez kontrasygnaty (podpisu) premiera. Należą do nich m.in. prawo weta ustawodawczego i prawo łaski.

Uprawnienia Prezydenta RP

Prezydent ma wiele ważnych prerogatyw (uprawnień osobistych), które wykonuje samodzielnie. Należą do nich:

• Inicjatywa ustawodawcza – może proponować nowe ustawy
• Weto ustawodawcze – może odmówić podpisania ustawy
• Występowanie z wnioskiem do Trybunału Konstytucyjnego
• Nominowanie premiera
• Powoływanie sędziów i prezesów najwyższych organów władzy sądowniczej

Prezydent ma również prawo zwoływania Rady Gabinetowej (spotkania z rządem), stosowania prawa łaski, przyznawania orderów i odznaczeń oraz nadawania obywatelstwa.

Rada Ministrów RP (rząd)

Rada Ministrów to najważniejszy organ władzy wykonawczej w Polsce. W jej skład wchodzą: premier (obecnie Mateusz Morawiecki), wicepremierzy i ministrowie. Rząd odpowiada za bieżące kierowanie państwem.

Do głównych kompetencji rządu należy:

• Realizowanie ustaw uchwalonych przez parlament
• Wydawanie rozporządzeń
• Opracowywanie projektu budżetu państwa
• Zapewnienie bezpieczeństwa wewnętrznego i zewnętrznego
• Kierowanie polityką zagraniczną

💡 Pamiętaj: Sejm ma prawo wyrazić konstruktywne wotum nieufności wobec rządu – oznacza to, że odwołując obecny rząd, musi jednocześnie wskazać nowego premiera!

Powoływanie rządu

Proces tworzenia rządu w Polsce jest wieloetapowy i może przebiegać według czterech różnych procedur:

1. Najpierw Prezydent RP wyznacza premiera, który dobiera skład rządu. W ciągu 14 dni premier musi wygłosić exposé (przemówienie programowe) w Sejmie i uzyskać wotum zaufania.

2. Jeśli pierwsza próba się nie powiedzie, inicjatywę przejmuje Sejm, który sam wybiera premiera i proponowanych członków rządu.

3. Gdy druga procedura również nie przyniesie rezultatu, procedura wraca do Prezydenta, ale tym razem do uzyskania wotum zaufania wystarcza zwykła większość głosów.

4. Jeśli wszystkie trzy próby zakończą się niepowodzeniem, Prezydent skraca kadencję Sejmu i zarządza nowe wybory.

Wotum zaufania to procedura wyrażająca poparcie Sejmu dla rządu, kończąca proces jego tworzenia. Z kolei wotum nieufności to procedura pozwalająca Sejmowi odwołać rząd lub konkretnego ministra.

Administracja rządowa i wojewoda

W Polsce funkcjonują dwa rodzaje administracji: rządowa i samorządowa. Wojewoda jest przedstawicielem rządu w województwie i sprawuje nadzór nad działalnością samorządu terytorialnego.

💡 Ciekawostka: Konstruktywne wotum nieufności to polski "patent" na stabilność rządów – aby odwołać premiera, Sejm musi jednocześnie wskazać jego następcę!

System demokratyczny w Polsce

Polska jest republiką parlamentarną, w której władzę sprawują wybrani w demokratycznych wyborach przedstawiciele narodu. Formy demokracji pośredniej i bezpośredniej uzupełniają się wzajemnie, tworząc nasz system polityczny.

Cechy demokracji w Polsce to: suwerenność narodu, trójpodział władzy, pluralizm polityczny, konstytucjonalizm oraz ochrona praw i wolności obywatelskich. Czy w Polsce jest demokracja? Tak, choć jej jakość zależy od wielu czynników i stale ewoluuje.

System wyborczy w Polsce jest mieszany - w wyborach do Sejmu stosujemy system proporcjonalny, a do Senatu - system większościowy. W polskim Sejmie zasiada 460 posłów, a w Senacie - 100 senatorów. Wybory parlamentarne odbywają się co 4 lata.

Kontrola i równowaga między władzą ustawodawczą (parlament), wykonawczą (prezydent i rząd) oraz sądowniczą jest fundamentem naszego ustroju. Zapewnia ona, że żaden organ nie może mieć monopolu na władzę.

💡 Zapamiętaj: W polskim systemie prawnym konstytucja jest najwyższym aktem prawnym, a pozostałe przepisy muszą być z nią zgodne. To jedna z podstawowych zasad państwa prawa!