Państwo i władza

Każda władza potrzebuje legitymizacji, czyli uznania przez obywateli. Wyróżniamy trzy główne typy: charyzmatyczną (opartą na osobowości przywódcy), legalną (wynikającą z prawa) i tradycjonalną (opartą na zwyczaju).

Skąd wzięło się państwo? Istnieje kilka teorii. Według teorii naturalistycznej (Arystoteles, Platon) człowiek z natury dąży do życia we wspólnocie. Teoria teistyczna głosi, że władza pochodzi od Boga. Z kolei według teorii umowy społecznej państwo powstało, bo ludzie sami je powołali dla własnych korzyści.

Forma państwa obejmuje kilka aspektów. Pod względem formy rządów wyróżniamy republikę lub monarchię. Styl sprawowania władzy może być demokratyczny, autorytarny lub totalitarny. Ze względu na ustrój terytorialny państwa dzielimy na jednolite (unitarne) lub złożone (federacje, konfederacje).

💡 Warto zapamiętać, że w systemie większościowym (np. w USA i Wielkiej Brytanii) stosuje się okręgi jednomandatowe, natomiast w systemie proporcjonalnym mandaty rozdziela się proporcjonalnie do uzyskanych głosów.

Społeczeństwo i obywatelstwo

Społeczeństwa ewoluowały na przestrzeni dziejów. Zaczynały jako zbieracko-łowieckie (pierwotne), później przekształcały się w nomadyczne, rolnicze (tradycyjne), przemysłowe, aż po dzisiejsze społeczeństwa postprzemysłowe.

Współczesne społeczeństwo charakteryzuje się jako otwarte, postindustrialne, konsumpcyjne, masowe i informacyjne. To oznacza, że cechuje je przepływ informacji, nacisk na usługi i konsumpcję oraz masowy charakter kultury.

Problem ubóstwa mierzy się za pomocą trzech granic: ubóstwa skrajnego (minimum egzystencji), ubóstwa relatywnego (50% średnich wydatków rodzin) oraz ubóstwa ustawowego (określanego przez państwo).

Ciekawymi dokumentami związanymi z obywatelstwem są Karta Polaka (potwierdzająca przynależność do narodu polskiego bez nadania obywatelstwa) oraz status bezpaństwowca (osoby, która nie posiada żadnego obywatelstwa).

💡 W PRL obowiązywał monizm, czyli władzę sprawowało jedno środowisko (PZPR), oraz system fikcji ustrojowych - konstytucja gwarantowała prawa, które w rzeczywistości nie były respektowane.

Organizacje społeczne i partie polityczne

Masz pewnie do czynienia z różnymi organizacjami pozarządowymi. Fundacja to instytucja realizująca określone zadania pomocowe, zazwyczaj dzięki majątkowi przekazanemu przez fundatora. Natomiast stowarzyszenie to dobrowolny związek osób z wspólnymi celami. Może być zwykłe (>3 osoby) lub zarejestrowane (>15 osób).

Każdy z nas ma jakąś kulturę polityczną. Może być ona zaściankowa (nikłe zainteresowanie polityką), poddańcza (wiedza o władzy, ale bez uczestnictwa) lub uczestnicząca (aktywne zaangażowanie w politykę).

Partie polityczne pełnią kluczowe funkcje: kształtują opinię publiczną, sprawują władzę i wystawiają kandydatów w wyborach. Bez nich trudno wyobrazić sobie współczesną demokrację.

W sytuacjach kryzysowych w Polsce można wprowadzić jeden z trzech stanów nadzwyczajnych:

• Stan wojenny - w przypadku działań wojennych, bez ograniczeń czasowych
• Stan wyjątkowy - przy zagrożeniu wewnętrznym, do 90 dni (+ 60 dni przedłużenia)
• Stan klęski żywiołowej - przy katastrofach, do 30 dni (z możliwością przedłużenia)

💡 Samorządy finansują się z trzech głównych źródeł: dochodów własnych (podatki lokalne), subwencji (zasilenie z budżetu centralnego) oraz dotacji (środki na konkretne cele).

Prawo i sądownictwo

Immunitet chroni niektóre osoby przed odpowiedzialnością prawną. Wyróżniamy immunitet formalny (chroni przed aresztowaniem bez zgody odpowiedniego organu) oraz materialny (brak odpowiedzialności za działania związane z pełnioną funkcją).

Na świecie funkcjonują różne systemy prawne. Prawo zwyczajowe wywodzi się z utrwalonych zwyczajów. Prawo precedensowe (np. w USA) opiera się na wcześniejszych wyrokach. Prawo religijne czerpie z ksiąg świętych, a prawo pozytywne bazuje wyłącznie na spisanych aktach normatywnych.

Warto rozróżnić prawo przedmiotowe (normy regulujące relacje społeczne) od prawa podmiotowego (uprawnienia jednostki do czegoś, np. prawo do nauki). Podobnie ważne jest rozróżnienie prawa rzeczowego (dotyczącego rzeczy) od prawa podmiotowego (dotyczącego osób).

System sądownictwa w Polsce obejmuje Sąd Najwyższy, sądy powszechne (rejonowe, okręgowe, apelacyjne) oraz sądy szczególne (wojskowe i administracyjne).

💡 Nie wszystkie akty prawne są źródłami prawa! Uchwały (akty woli ciała kolegialnego) i zarządzenia (określające sposób wykonania ustawy) nie zawsze mają moc powszechnie obowiązującą.

Prawo pracy i stosunki parlamentarne

W pracy możesz spotkać się z różnymi umowami: umową na okres próbny (maks. 3 miesiące), umową na czas określony (maks. 3 umowy na 33 miesiące), umową na czas nieokreślony oraz umową na zastępstwo.

Umowa o pracę może zostać rozwiązana na kilka sposobów: przez porozumienie stron, wypowiedzenie jednej ze stron, rozwiązanie bez wypowiedzenia lub przez upływ czasu trwania umowy.

Pracownikom przysługują różne rodzaje urlopów: wypoczynkowe, na żądanie (4 dni w roku), bezpłatne, związane z rodzicielstwem (macierzyński, ojcowski, rodzicielski, wychowawczy) oraz inne (np. okolicznościowe).

W polskim parlamencie funkcjonują różne organy. Prezydium (Marszałek, wicemarszałkowie i Szef Kancelarii) ustala plan prac. Komisje są organami pomocniczymi przygotowującymi projekty ustaw. Posłowie i senatorowie mogą tworzyć koła (min. 3 osoby) lub kluby (min. 15 posłów lub 7 senatorów).

💡 W głosowaniach parlamentarnych stosuje się różne rodzaje większości: zwykłą (więcej "za" niż "przeciw"), bezwzględną (więcej "za" niż pozostałych głosów razem) oraz kwalifikowaną (np. 2/3 lub 3/5 głosów) przy najważniejszych decyzjach.

Rodzina i prawo

Rodzina jest podstawową komórką społeczną, która występuje w wielu formach. Najpopularniejsza to rodzina nuklearna (małżeństwo + dzieci), ale mamy też rodziny tradycyjne (z dalszymi krewnymi), niepełne (jeden rodzic), rekonstruowane (patchworkowe), z dziećmi adoptowanymi, zastępcze oraz konkubinaty.

W prawie rozróżniamy kilka podstawowych gałęzi. Ze względu na zasięg mówimy o prawie międzynarodowym, krajowym i miejscowym. Pod względem przedmiotu rozróżniamy prawo publiczne (dotyczące interesu wspólnego) i prywatne (dotyczące interesów jednostkowych). Prawo może być też materialne (tworzące normy) lub formalne (regulujące postępowania), a także pisane i niepisane.

Przestępstwa dzielimy na zbrodnie (czyny zagrożone karą od 3 lat więzienia, zawsze umyślne) i występki (od miesiąca więzienia, mogą być nieumyślne). Natomiast wykroczenia to czyny o mniejszej szkodliwości społecznej.

Ważnym pojęciem jest promulgacja, czyli oficjalne ogłoszenie ustawy, które kończy proces legislacyjny.

💡 W prawie obowiązują cztery główne zasady: prawo nie działa wstecz, nie ma przestępstwa bez ustawy, domniemanie niewinności oraz nieznajomość prawa szkodzi. Warto je zapamiętać!

Prawa człowieka i własność

Prawa człowieka mają kilka kluczowych cech: są nienaruszalne (nie można ich naruszać), powszechne (przysługują każdemu), przyrodzone (od urodzenia) i niezbywalne (nie można się ich zrzec).

Karel Vasak podzielił prawa człowieka na trzy generacje:

• I generacja - prawa fundamentalne (np. prawo do życia)
• II generacja - prawa socjalno-kulturowe (np. prawo do pracy)
• III generacja - prawa solidarnościowe i polityczne

System prawny opiera się na trzech zasadach: hierarchiczności (niektóre akty są ważniejsze od innych), zupełności (system nie ma luk) i spójności (akty nie są sprzeczne).

Własność to prawo podmiotowe do rzeczy. Można ją nabyć przez przeniesienie (umowę), zasiedzenie (długotrwałe posiadanie), przemilczenie (nieprzewidziane w ustawie przypadki) lub zawłaszczenie (przejęcie rzeczy).

💡 W dziedziczeniu wyróżniamy dziedziczenie ustawowe (według przepisów) i testamentowe (według woli spadkodawcy). Pamiętaj o instytucji zachowku - to kwota gwarantowana zstępnym (potomkom), nawet jeśli zostali pominięci w testamencie!

Małżeństwo i prawo międzynarodowe

Małżeństwo to sformalizowany związek kobiety i mężczyzny. Z jego zawarciem wiąże się wspólnota majątkowa - połączenie majątków małżonków. Można ją zmodyfikować przez intercyzę (umowę majątkową).

W prawie rodzinnym ważne są też: obowiązek alimentacyjny (świadczenie na rzecz członka rodziny) oraz powinowactwo (stosunek łączący małżonka z krewnymi współmałżonka).

W dziedzinie prawa międzynarodowego obowiązuje kilka zasad:

• powstrzymania się od groźby użycia siły
• integralności terytorialnej
• pokojowego załatwiania sporów
• nieingerencji w sprawy wewnętrzne państwa
• suwerennej równości
• samostanowienia narodów
• suwerenności
• nienaruszalności granic

Polscy uczeni wnieśli istotny wkład w nauki społeczne:

• Leon Petrażycki stworzył psychologiczną teorię prawa i pojęcie prawa intuicyjnego
• Florian Znaniecki rozwinął socjologię humanistyczną i koncepcję kulturalizmu
• Bronisław Malinowski jako pierwszy zastosował szczegółowe badania terenowe i stworzył teorię funkcjonalistyczną

💡 W polskim systemie ubezpieczeń społecznych wyróżniamy cztery główne rodzaje: emerytalne, rentowe, chorobowe i wypadkowe. Tworzą one podstawę zabezpieczenia społecznego obywateli.

Unia Europejska i administracja

Prawo Unii Europejskiej dzieli się na prawo pierwotne (traktaty założycielskie, traktat z Maastricht, z Lizbony oraz traktaty akcesyjne) oraz prawo wtórne (rozporządzenia, dyrektywy, decyzje, zalecenia i opinie).

W UE obowiązują dwie kluczowe zasady:

• Zasada subsydiarności (pomocniczości) - działania powinny być podejmowane przez najniższy możliwy szczebel władzy
• Zasada solidarności - wzajemne wspieranie się państw i instytucji unijnych

Ład międzynarodowy może przyjmować różne formy: monocentryczny (jednobiegunowy), dwubiegunowy lub policentryczny (wielobiegunowy).

W administracji publicznej funkcjonuje korpus służby cywilnej - to urzędnicy, których funkcja nie zależy od wyborów politycznych. Zapewnia to ciągłość działania administracji niezależnie od zmian politycznych.

💡 Kolorowe rewolucje to pokojowe ruchy społeczne dążące do zmiany władzy. Nazwę zawdzięczają kolorom, które były symbolami tych ruchów (np. pomarańczowa rewolucja na Ukrainie czy różowa w Gruzji).

Społeczeństwo i polityka

Społeczeństwo może być morficzne (posiadające określoną strukturę, zbudowane z grup społecznych) lub amorficzne (pozbawione struktur, pierwotne). Gdy następuje nagła zmiana społeczna, może pojawić się anomia - poczucie niepewności i bezcelowości.

Istnieją różne koncepcje narodu:

• Etniczno-kulturowa - oparta na wspólnych wartościach kulturowych
• Polityczna - oparta na organizacji politycznej
• Gospodarcza - oparta na wspólnocie gospodarczej regionu

Demokratyzacja może przebiegać według trzech modeli:

• Liniowy - stopniowy, sukcesywny rozwój demokracji
• Cykliczny - naprzemienne okresy demokracji i despotyzmu
• Dialektyczny - klasa średnia zwiększa znaczenie, obala reżim, który później powraca, by być ostatecznie obalonym

Różne koncepcje polityczne inaczej definiują, czym jest polityka:

• Klasyczna - dążenie do dobra wspólnego
• Konsensualna - dochodzenie do porozumienia
• Koercyjna - sprawowanie kontroli dla utrzymania porządku
• Konfliktowa - walka między grupami interesów
• Bez ideologii - rywalizacja o rynek polityczny

💡 Internalizacja to proces przyjmowania za własne norm i wartości pochodzących z zewnątrz. Dzięki temu ludzie przestrzegają zasad nie z przymusu, ale z wewnętrznego przekonania.