Podstawy teorii państwa i władzy

Każda władza potrzebuje legitymizacji, czyli uzasadnienia dlaczego ma prawo rządzić. Wyróżniamy trzy główne typy: charyzmatyczną (opiera się na wyjątkowych cechach przywódcy), legalną (opartą na prawie) i tradycjonalną (wywodzącą się z tradycji i zwyczajów).

Skąd wzięły się państwa? Istnieje kilka teorii wyjaśniających ich powstanie. Teoria naturalistyczna (Arystotelesa i Platona) zakłada, że człowiek z natury dąży do życia we wspólnocie. Teoria teistyczna twierdzi, że władza pochodzi od Boga. Według teorii umowy społecznej ludzie sami powołali państwo dla realizacji wspólnych interesów. Teoria podboju uważa, że państwa powstały, gdy zwycięzcy zaczęli rządzić zwyciężonymi. Teoria marksistowska wiąże powstanie państwa z potrzebą klasy kapitalistów do zabezpieczenia swoich interesów.

Formy państwa możemy analizować pod różnymi kątami: formy rządu (republika lub monarchia), stylu sprawowania władzy (demokratyczny, autorytarny, totalitarny), ustroju terytorialnego (państwo unitarne lub złożone) oraz modelu politycznego $prezydencki, półprezydencki, parlamentarno-gabinetowy, kanclerski$.

Warto zapamiętać! Systemy partyjne dzielimy na jednopartyjne (monopartyjne lub z partią hegemoniczną), dwupartyjne oraz wielopartyjne (system blokowy, z partią dominującą, rozbicie wielopartyjne lub kooperacja partii).

Społeczeństwo i jego przemiany

Historia ludzkości to przejście przez różne typy społeczeństw - od zbieracko-łowieckiego (pierwotnego), przez nomadyczne i rolnicze (tradycyjne), aż po przemysłowe i współczesne postprzemysłowe. Każdy z tych etapów wiązał się z innymi formami organizacji społecznej i gospodarczej.

Nasze nowoczesne społeczeństwo ma kilka charakterystycznych cech - jest otwarte, postindustrialne, konsumpcyjne, masowe i informacyjne. Rozumienie tych cech pomaga zrozumieć współczesne zjawiska społeczne i kulturowe.

Problem ubóstwa można analizować na trzech poziomach: ubóstwo skrajne $minimum egzystencji - brak możliwości zaspokojenia podstawowych potrzeb$, ubóstwo relatywne (50% średnich wydatków rodzin) oraz ubóstwo ustawowe (wyznaczane przez państwo jako próg uprawniający do pomocy społecznej).

Warto znać także pojęcia związane z przynależnością państwową. Karta Polaka to dokument potwierdzający przynależność do narodu polskiego (bez nadania obywatelstwa), często wydawany wysiedleńcom. Bezpaństwowiec to osoba, która nie ma obywatelstwa żadnego kraju.

Ciekawostka! W PRL funkcjonował system monizmu politycznego $władza jednego środowiska - PZPR$ oraz fikcji ustrojowych - oficjalnie zadeklarowany ustrój nie odpowiadał temu, co działo się w rzeczywistości.

Organizacje społeczne i kultura polityczna

Organizacje społeczne odgrywają kluczową rolę w społeczeństwie obywatelskim. Fundacja to instytucja realizująca określone zadania pomocowe według celów określonych w statucie. Jest rejestrowana w sądzie rejonowym. Stowarzyszenie to dobrowolny związek osób o wspólnych celach. Może być zwykłe (wystarczą 3 osoby) lub zarejestrowane (minimum 15 osób, wymaga statutu).

Twoje zaangażowanie w życie publiczne zależy od typu kultury politycznej, jaki reprezentujesz. Kultura zaściankowa cechuje osoby mało interesujące się polityką. W kulturze poddańczej ludzie wiedzą, jak funkcjonuje władza, ale nie angażują się. Kultura uczestnicząca to aktywne zainteresowanie i chęć udziału w życiu politycznym.

Partie polityczne pełnią trzy główne funkcje: kształtują opinię publiczną, sprawują władzę i wystawiają kandydatów w wyborach. Ich działalność może być czasowo ograniczona w przypadku wprowadzenia stanów nadzwyczajnych:

• Stan wojenny - wprowadzany przez Prezydenta na wniosek Rządu w przypadku działań wojennych, bez ograniczeń czasowych
• Stan wyjątkowy - przy zagrożeniu bezpieczeństwa wewnętrznego $do 90 dni + możliwe 60 dni przedłużenia$
• Stan klęski żywiołowej - przy katastrofach naturalnych lub technicznych (30 dni z możliwością przedłużenia)

Dochody samorządów pochodzą z trzech głównych źródeł: dochodów własnych (podatki i opłaty lokalne), subwencji (zasilenie budżetu z budżetu centralnego) oraz dotacji (wpłaty na określone cele).

Zapamiętaj! W demokratycznym państwie prawa, ograniczenia praw obywatelskich podczas stanów nadzwyczajnych muszą być proporcjonalne do zagrożenia i zawsze podlegają kontroli parlamentu.

Prawo i system sądowniczy

Życie publiczne opiera się na prawie, a osoby sprawujące władzę często chronione są immunitetem. Immunitet formalny (osobisty) gwarantuje nietykalność i brak możliwości procesowania bez zgody organu (np. Sejmu), a immunitet materialny chroni przed odpowiedzialnością za działania związane z pełnioną funkcją.

Na świecie funkcjonują różne systemy prawne. Prawo zwyczajowe (naturalne) wynika z utrwalonych zwyczajów społecznych. Prawo precedensowe opiera się na wcześniejszych wyrokach sądów (jak w USA). Prawo religijne wywodzi się z ksiąg świętych, a prawo pozytywne bazuje wyłącznie na spisanych aktach normatywnych.

W Polsce system sądownictwa obejmuje Sąd Najwyższy oraz sądy powszechne (rejonowe, okręgowe, apelacyjne) i szczególne (wojskowe i administracyjne). Ta struktura zapewnia możliwość odwołania się od wyroku do sądu wyższej instancji.

Ważne jest rozróżnienie między różnymi typami prawa. Prawo przedmiotowe to zbiór norm regulujących relacje międzyludzkie, a prawo podmiotowe dotyczy uprawnień podmiotu do czegoś (np. prawa do nauki, życia). Z kolei prawo rzeczowe reguluje stosunki związane z rzeczami materialnymi.

Uwaga! Uchwały i zarządzenia są aktami prawnymi, ale nie stanowią źródeł prawa powszechnie obowiązującego. Zarządzenie określa sposób wykonania ustawy, a uchwała jest aktem woli ciała kolegialnego.

Prawo pracy i funkcjonowanie parlamentu

W Polsce możesz pracować na podstawie różnych umów o pracę: na okres próbny (maksymalnie 3 miesiące), na czas określony (maksymalnie 3 umowy na łącznie 33 miesiące), na czas nieokreślony (bezterminowo) lub na zastępstwo (podczas nieobecności innego pracownika).

Umowę o pracę można rozwiązać na cztery sposoby: przez porozumienie stron, przez oświadczenie jednej strony z wypowiedzeniem, przez oświadczenie jednej strony bez wypowiedzenia (w szczególnych przypadkach) lub przez upływ czasu trwania umowy.

Jako pracownik masz prawo do różnych urlopów: wypoczynkowych, na żądanie (4 dni w roku), bezpłatnych, związanych z rodzicielstwem (macierzyński, ojcowski, rodzicielski, wychowawczy) oraz innych (okolicznościowe, w celu poszukiwania pracy, szkoleniowe).

W polskim parlamencie funkcjonują różne organy. Prezydium (Marszałek, wicemarszałkowie, Szef Kancelarii) ustala plan prac. Komisje przygotowują projekty ustaw. Parlamentarzyści mogą tworzyć koła (minimum 3 osoby) lub kluby (minimum 15 posłów lub 7 senatorów). Ważną rolę odgrywa także Konwent Seniorów, w którym zasiadają przedstawiciele klubów parlamentarnych.

Zapamiętaj! W głosowaniach parlamentarnych wyróżniamy trzy typy większości: zwykłą (więcej "za" niż "przeciw"), bezwzględną (więcej "za" niż suma "przeciw" i "wstrzymujących się") oraz kwalifikowaną $np. 2/3, 3/5 głosów$ - stosowaną przy najważniejszych decyzjach.

Rodzina i prawo rodzinne

We współczesnym świecie funkcjonuje wiele typów rodzin. Rodzina nuklearna to najpowszechniejszy model (zwykle małżeństwo z dziećmi). Rodzina tradycyjna (poszerzona) obejmuje także dalszych krewnych. Istnieją również rodziny niepełne (jeden rodzic z dziećmi), patchworkowe (po ponownych związkach z dziećmi z poprzednich małżeństw), z dziećmi adoptowanymi, zastępcze oraz związki w formie konkubinatu (bez formalnego małżeństwa).

W prawie karnym rozróżniamy kilka kategorii czynów zabronionych. Zbrodnia to najcięższe przestępstwo (kara od 3 lat więzienia), zawsze umyślne. Występek to lżejsze przestępstwo (od miesiąca więzienia), może być nieumyślny. Wykroczenie to czyn o mniejszej szkodliwości społecznej, zagrożony karą do 5000 zł grzywny.

System prawny można podzielić na różne kategorie. Ze względu na zasięg wyróżniamy prawo międzynarodowe, krajowe i miejscowe. Ze względu na przedmiot regulacji mówimy o prawie publicznym (interes wspólny) i prywatnym (interes jednostkowy). Prawo materialne tworzy normy prawne, a formalne reguluje sposób prowadzenia postępowań. Prawo może być też pisane (w aktach normatywnych) lub niepisane (zwyczajowe).

Zapamiętaj! Proces legislacyjny kończy się promulgacją, czyli oficjalnym ogłoszeniem ustawy przez Prezydenta. To ostatni etap przed wejściem prawa w życie.

Prawa człowieka i własność

Prawa człowieka mają cztery podstawowe cechy - są nienaruszalne (nie można ich naruszać), powszechne (przysługują wszystkim), przyrodzone (od narodzin) i niezbywalne (nie można się ich zrzec). Dzielimy je na trzy generacje: prawa fundamentalne (np. prawo do życia), prawa socjalno-kulturowe (np. prawo do pracy) oraz prawa solidarnościowe (kolektywne, polityczne).

Kiedy różne grupy kulturowe żyją obok siebie, może to przybierać formę integracji (częściowe zacieranie granic kulturowych), asymilacji (całkowite przejęcie kultury lokalnej) lub wielokulturowości (równoległe istnienie grup bez zacierania odrębności).

Polski system prawny opiera się na trzech zasadach: hierarchiczności (jedne akty prawne są ważniejsze od innych), zupełności (system nie ma luk) i spójności (akty prawne nie są sprzeczne).

Własność to prawo podmiotowe do rzeczy. Możesz ją nabyć przez: przeniesienie (umowa), zasiedzenie (długotrwałe posiadanie), przemilczenie (znalezienie), zawłaszczenie $przejęcie rzeczy porzuconej$. Własność po śmierci przechodzi na spadkobierców - może to nastąpić na podstawie ustawy lub testamentu. Jeśli zstępni (potomkowie) zostali pominięci w testamencie, przysługuje im zachowek - gwarantowana kwota.

Ciekawostka! Do rozwoju nauk społecznych znacząco przyczynili się polscy uczeni: Leon Petrażycki (psychologiczna teoria prawa), Florian Znaniecki (socjologia humanistyczna) i Bronisław Malinowski (badania terenowe, funkcjonalizm).

Małżeństwo i dziedziczenie

Małżeństwo to formalny związek kobiety i mężczyzny. Z chwilą jego zawarcia powstaje wspólnota majątkowa - łącząca majątki małżonków i wszystko, co nabędą w trakcie małżeństwa. Można to zmienić przez intercyzę - umowę wprowadzającą rozdzielność majątkową, ograniczenie wspólności lub jej rozszerzenie.

W rodzinie istnieje obowiązek alimentacyjny - konieczność świadczeń finansowych na rzecz członków rodziny (najczęściej dzieci). Warto też znać pojęcie powinowactwa - to stosunek prawny łączący małżonka z krewnymi współmałżonka.

Prawo opiera się na czterech głównych zasadach: prawo nie działa wstecz, nie ma przestępstwa bez ustawy, obowiązuje domniemanie niewinności oraz nieznajomość prawa szkodzi (nie można tłumaczyć się niewiedzą).

W spadku możesz otrzymać własność po zmarłym. Dzieje się to albo na podstawie dziedziczenia ustawowego (według zasad określonych w ustawie), albo testamentowego (zgodnie z wolą spadkodawcy). Nawet jeśli zostałeś pominięty w testamencie, jako bezpośredni potomek masz prawo do zachowku - części spadku, która ci się należy.

Warto wiedzieć! Polscy uczeni wnieśli ogromny wkład w światowe nauki społeczne. Leon Petrażycki stworzył psychologiczną teorię prawa i pojęcie prawa intuicyjnego. Florian Znaniecki rozwinął socjologię humanistyczną i koncepcję kulturalizmu. Bronisław Malinowski wprowadził metodę badań terenowych i teorię funkcjonalistyczną, według której społeczeństwo to sieć zależności między stronami pełniącymi określone funkcje.

Prawo międzynarodowe i ubezpieczenia

Prawo międzynarodowe opiera się na kilku kluczowych zasadach: powstrzymania się od groźby użycia siły, poszanowania integralności terytorialnej państw, pokojowego rozwiązywania sporów, nieingerencji w sprawy wewnętrzne innych krajów, suwerennej równości państw, prawa narodów do samostanowienia, szanowania suwerenności oraz nienaruszalności granic.

W systemie ubezpieczeń społecznych wyróżniamy cztery główne rodzaje: emerytalne (na starość), rentowe (w razie niezdolności do pracy), chorobowe (na czas choroby) i wypadkowe (przy wypadkach przy pracy).

Prawo Unii Europejskiej dzieli się na dwie kategorie. Prawo pierwotne obejmuje traktaty założycielskie, traktat z Maastricht, traktat lizboński oraz traktaty akcesyjne. Prawo wtórne to akty prawne tworzone przez instytucje unijne: rozporządzenia, dyrektywy, decyzje, zalecenia i opinie.

UE działa w oparciu o dwie główne zasady: subsydiarności (decyzje powinny być podejmowane na najniższym możliwym szczeblu) oraz solidarności (państwa członkowskie wzajemnie się wspierają).

Zapamiętaj! W administracji państwowej działa korpus służby cywilnej - urzędnicy, których funkcja nie zależy od zmian politycznych. Ma to zapewnić ciągłość i profesjonalizm administracji, niezależnie od tego, która partia aktualnie rządzi.

Systemy polityczne i koncepcje społeczne

Społeczeństwo morficzne posiada określoną strukturę i składa się z grup społecznych, w przeciwieństwie do społeczeństwa amorficznego, które jest pozbawione struktur i ma charakter pierwotny. Gdy w społeczeństwie następują nagłe zmiany i załamuje się porządek społeczny, może pojawić się anomia - poczucie niepewności i bezcelowości.

Istnieją różne koncepcje narodu. Według koncepcji etniczno-kulturowej naród bazuje na wspólnych wartościach kulturowych i historycznych. Koncepcja polityczna za podstawę uznaje organizację polityczną, a gospodarcza - wspólne więzi ekonomiczne regionu.

Demokratyzacja może przebiegać według różnych modeli: liniowego (sukcesywny rozwój), cyklicznego (naprzemienne okresy demokracji i despotyzmu) lub dialektycznego (klasa średnia stopniowo obala niedemokratyczny reżim).

W systemie wielopartyjnym można wyróżnić kilka wariantów: system partii dominującej, system dwublokowy, system kooperacji oraz system rozbicia partyjnego.

Warto zapamiętać! Internalizacja to proces przyjmowania za własne norm i zwyczajów pochodzących z zewnątrz. Jest to kluczowy mechanizm socjalizacji, dzięki któremu przyswajamy normy społeczne.