Anatomia i fizjologia człowieka - powtórka do matury

Alternatywny zapis:

zwrotne ujemne - efekt końcowy hamuje proces, który do niego doprowadził sprzężenie zwrotne dodatnie - efekt końcowy nasila proces, który do niego doprowadził ● ● Termoregulacja u człowieka - w skórze rozmieszczone są termoreceptory odbierające zmiany temperatury - informacje o zmianie temperatury przesyłane są do podwzgórza (tam znajduje się ośrodek termoregulacji) - jeśli temperatura jest zbyt wysoka - pobudzane są gruczoły potowe (pot zawiera wodę, która parując z powierzchni skóry obniża ciepłotę ciała), oraz zwiększony jest przepływ krwi przez naczynia krwionośne skóry (dzięki rozszerzeniu naczyń oddają one ciepło otoczeniu) - jeśli temperatura jest zbyt niska - zwężane są naczynia krwionośnie (dzięki czemu ograniczone jest ochładzanie się krwi), oraz zaczynają drżeć mięśnie termogeneza - procesy prowadzące do wytworzenia ciepła UKŁAD POWŁOKOWY - skóra Budowa 1. skóra właściwa - zbudowana z tkanki łącznej włóknistej, zawiera naczynia krwionośne, receptory, gruczoły i mieszki włosowe 2. naskórek - zbudowany z wielowarstwowego nabłonka płaskiego warstwa rozrodcza - zbudowana z żywych komórek, które intensywnie dzielą się mitotycznie, występują w niej też melanocyty warstwa zrogowaciała - zbudowana ze złuszczających się, martwych komórek melanocyty - komórki barwnikowe wytwory naskórka u człowieka: włosy, paznokcie, gruczoły (łojowe, mlekowe, potowe) GRUCZOŁ ŁOJOWY GRUCZOŁ POTONY WARSTWA PODSKORNA WŁOS MIĘSIEŃ STROSZĄCY WŁOS NARSTHA ROGOWA NASKÓRKA -WARSTHA ROZRODCZA NASKÓRKA NACZYNIA KRWIONOŚNE -SKÓRA WŁAŚCINA RECEPTOR tkanka podskórna - zbudowana z tkanki włóknistej luźnej i tkanki tłuszczowej do jej funkcji należą: ochrona przed utratą ciepła, zabezpieczenie przed uszkodzeniami mechanicznymi, tworzenie zapasu energetycznego budowa i funkcje wytworów naskórka: włosy - zbudowane z komórek wypełnionych keratyną; chronią ciało przed szkodliwymi czynnikami środowiska, pełnią funkcję termoizolacyjną (nie u ludzi) paznokcie - zbudowane z keratynowej płytki panokciowej; chronią opuszki palców, wzmacniają wrażliwość palców na dotyk gruczoły łojowe - pęcherzykowate gruczoły uchodzące do mieszka włosowego, lub bezpośrednio na powierzchnię skory; wydzielają łój (kwasy tłuszczowe + triglicerydy) który natłuszcza włosy i naskórek, co zwiększa ich elastyczność, oraz stanowi barierę przed drobnoustrojami chorobotwórczymi gruczoły potowe - cewkowate gruczoły uchodz na powierzchnię skóry; wydzielają pot (woda, NaCl, mocznik, kwas moczowy, lizozym, ew. kwas mlekowy) który ma działanie bakteriobójcze, obniża temperaturę ciała podczas termoregulacji, oraz uczestniczy w wydalaniu zbędnych substancji gruczoły mlekowe - przekształcone gruczoły potowe, znajdują się na klatce piersiowej i są aktywne u kobiet po porodzie; wydzielają mleko (woda, tłuszcze, cukry, witaminy, białka, sole mineralne) będące pokarmem dla noworodków i niemowląt ● ● UKŁAD RUCHU - mięśnie i szkielet Budowa i funkcje szkieletu MOSTEK ŻEBRA KOŚĆ RAMIENNA KOŚCI PRZEDRAMIENIA KOŚCI RĘKI KOŚCI STOPY CZASZKA OBOJCZYK ŁOPATKA KRĘGOSŁUP KOŚĆ MIEDNICZNA KOŚĆ KRZYŻOWA KOŚĆ UDOWA RZEPKA KOŚCI PODUDZIA 1. szkielet osiowy: czaszka, kręgosłup, klatka piersiowa 2. szkielet kończyn: kończyn górnych, kończyn dolnych Czaszka Kość ŁZOWA KOSC NOSONA kość SZCZĘKOWA Kręgosłup ODCINEK SZYJNY Kość SKRONIONA KOŚC KLINOWA ODCINEK PIERSIOWY KOść CIEMIENIONA ODCINEK LĘDŹWIOWY ODCINEK KRZYŻOWY " kość JARZMOWA KOŚĆ POTYLICZNA KOŚĆ CZOŁOWA www.skąpiec.pl 1. mózgoczaszka - kości ciemieniowe, skroniowe, czołowa, klinowa, potyliczna 2. twarzoczaszka - kości szczękowe, jarzmowe, nosowe i żuchwa Mózgoczaszka ochrania mózgowie, a twarzoczaszka ochrania początkowe odcinki układów - pokarmowego i oddechowego, oraz narządy zmysłów. ZUCHWA Odcinek szyjny - zbudowany z 7 kręgów. Pierwszy kręg nazywamy dźwigaczem (atlasem), a drugi obrotnikiem. Te pierwsze dwa kręgi pozwalają na ruch głową. Odcinek piersiowy - zbudowany z 12 kręgów. Jest połączony z klatką piersiową. Odcinek lędźwiowy - zbudowany z 5 kręgów. Są to najbardziej masywne kręgi, ponieważ na nich spoczywa ciężar całej górnej części ciała. Odcinek krzyżowy - zbudowany z 5 kręgów. Są one zrośnięte i tworzą tzw. kość krzyżową, która łączy się z miednicą. biologhelp.pl Budowa kręgu Funkcje kręgosłupa: - stanowi podporę ciała - ochrania rdzeń kręgowy - krążki międzykręgowe umożliwiają ruchy ciała i amortyzują wstrząsy ● ● ● ODCINEK GUZICZNY budowa kości " KOSC ZBITA Podział kości ze względu na kształt: płaskie - długość i szerokość znacznie większe od grubości, np. łopatki, mostek, kości mózgoczaszki Odcinek guziczny - zbudowany z 4-5 kręgów zrośniętych w kość guziczną. U człowieka ta kość ma postać szczątkową. OKOSTNA SZPIK WYROSTEK KOLCZYSTY WYROSTEK POPRZECZNY krótkie - wszystkie wymiary są podobne, np. kości nadgarstka, kości stępu długie - długość znacznie większa od szerokości i grubości, np. kość udowa, piszczelowa, ramienna, strzałkowa itp. różnokształtne - mają nieregularny kształt (zagłębienia, wyrostki), np. kosteczki słuchowe, kręgi kręgosłupa, niektóre kości czaszki CHRZĄSTKA NASADONA 3 JAMA SZPIKOWA WYROSTEK STANONY kość GABCZASTA ŁUK KRĘGU CHRZĄSTKA STAWOWA TRZON okostna silnie unaczyniona błona, uczestniczy w odzywianiu i ochronie kości szpik kostny czerwony - produkcja elementów morfotycznych krwi szpik kostny żółty - występuje tylko u dojrzałych osobników, zastępuje szpik czerwony, magazynuje komórki tłuszczowe Rodzaje połączeń kości 1. połączenia ścisłe: więzozrosty, chrząstkozrosty, kościozrosty 2. połączenia ruchome - stawy Więzozrosty - tkanka łączna włóknista; występują jako szwy w czaszcze (do 30r.ż.) i więzadła wzmacniające połączenia kości Chrząstkozrosty - tkanka chrzęstna; występują jako krążki międzykręgowe i spojenie łonowe Kościozrosty - tkanka kostna; połączenia w czaszce dorosłego człowieka, kość miednicowa, kość krzyżowa Mięśnie - szkieletowe - - gładkie - mięsień sercowy sarkomer - podstawowa jednostka kurczliwa mięśnia szkieletowego zbudowana z miofilamentów cienkich (zbudowanych z aktyny) i miofilamentów grubych (zbudowanych z miozyny) Mechanizm skurczu mięśnia Podczas skurczu mięśnia w każdym sarkomerze włókna aktyny wsuwają się między włókna miozyny, co powoduje jego skrócenie i w efekcie skrócenie całego mięśnia. Podczas relaksacji włókna spowrotem się rozprężają i mięsień się wydłuża. synapsy nerwowo-mięśniowe - połączenia między aksonami komórek nerwowych, a pojedynczymi włóknami mięśniowymi; pozwalają na przekazywanie impulsów nerwowych do mięśni. Źródła energii potrzebnej do pracy mięśni ● ● bezpośrednie - ATP, fosfokreatyna, glukoza rezerwowe - glikogen, tłuszcze przy niedoborze tlenu - glukoza pozyskana z fermentacji mleczanowej Wady postawy Skolioza - boczne skrzywienie kręgosłupa Nadmierna lordoza - zwykle na skutek zbyt dużej masy ciała, nadmierne wygięcie kręgosłupa w części lędźwiowej Nadmierna kifoza - zwykle na skutek osłabienia mięśni grzbietu, garbienia się i wad wzroku, nadmierne wygięcie kręgosłupa w części piersiowej i szyjnej UKŁAD POKARMOWY Pokarm - źródło energii potrzebnej do przeprowadzania procesów życiowych, źródło substancji budulcowych potrzebnych do wzrostu i rozwoju, regulujących funkcjonowanie. Organiczne składniki pokarmowe: sacharydy - podstawowe źródło energii dla komórek, glikogen - materiał zapasowy gromadzony w wątrobie i mięśniach białka - podstawowy budulec, uczestniczą w procesach odpornościowych; ● białka enzymatyczne - wspomagają przyspieszenie reakcji biochemicznych białka sygnałowe - przekazują informacje białka transportujące - transportują substancję w obrębie organizmu ● Błonnik pokarmowy - substancje (najczęściej pochodzenia roślinnego) nie trawione przez enzymy trawienne człowieka. W jego skład wchodzą głównie: celuloza, pektyny i ligniny. ● lipidy - są źródłem energii dla komorek, budują błony biologiczne, są źródłem lub nośnikiem witamin (A,D3,E,K), biorą udział w syntezie niektórych hormonów, wchodzą w skład tkanki tłuszczowej - funkcja zapasowa, ochronna i termoizolacyjna Funkcje błonnika: poprawia perystaltykę jelit, co przyspiesza ruch pokarmu przez przewód pokarmowy i zapobiega zaparciom chłonie duże ilości wody i pęcznieje - zapewnia uczucie sytości stanowi pożywienie dla mikrobiomu jelit ● witaminy - biorą udział w procesach widzenia, wzrostu, rozmnażania; wchodzą w skład niektórych enzymów, uczestniczą w przekazywaniu sygnałów ● przyczynia się do zmniejszenia ilości cholesterolu we krwi zmniejsza ryzyko nowotworów żołądka i jelita grubego NNKT - niezbędne nienasycone kwasy tłuszczowe - zmniejszają stężenie cholesterolu we krwi, hamują powstawanie zakrzepów, obniżają ciśnienie krwi, mają działanie przeciwzapalne i przeciwnowotworowe Budowa i funkcje układu pokarmowego Układ pokarmowy składa się z: 1. Jama ustna Język Nagłośnia Wątroba Woreczek żółciowy Jelito grube Wyrostek robaczkowy ekologia.pl przewodu pokarmowego (jama ustna, gardło, przełyk, żołądek, jelito cienkie, jelito grube) 2. gruczołów trawiennych (ślinianki, wątroba, trzustka) Gruczoły ślinowe Gardło Przełyk Żołądek Trzustka Jelito cienkie Odbytnica Odbyt 2 siekacze kieł 3 zęby przedtrzonowe Uzębienie: 20 zębów mlecznych 32 zęby stałe zęby trzonowe Rozmieszczenie zębów na łuku zębowym opracowania.pl Jama ustna - pobieranie, rozdrabnianie i nawilżanie pokarmu, wstępne trawienie cukrów Gardło - przesuwanie pokarmu do przełyku Przełyk - transportowanie pokarmu do żołądka za pomocą skurczy mięśni Żołądek - denaturacja białek, niszczenie drobnoustrojów, oraz częściowe trawienie tłuszczów i białek Jelito cienkie - trawienie cukrów, białek i tłuszczów; wchłanianie składników pokarmowych Jelito grube - wchłanianie wody, soli mineralnych i niektórych witamin, formowanie kału Mikrobiom układu pokarmowego - wszystkie mikroorganizmy żyjące w przewodzie pokarmowym (u człowieka w jelicie grubym). Zapobiega on rozwojowi drobnoustrojów chorobotwórczych, rozkłada błonnik, wytwarza witaminy (np. B3 i K), umożliwia prawidłowe działanie układu odpornościowego, oraz nerwowego. Ślinianki - 3 pary gruczołów uchodzących do jamy ustnej, oraz liczne małe gruczoły na języku, wargach, policzkach i podniebieniu; wydzielają ślinę, która: nawilża pokarm, oczyszcza jamę ustną z resztek, ma właściwości bakteriobójcze, rozkłada np. skrobię. Trzustka - gruczoł połączony z dwunastnicą - ma funkcje: zewnątrzwydzielniczą (produkuje sok zawierający enzymy trawienne) i wewnątrzwydzielniczą (produkuje insulinę i glukagon). Wątroba - największy gruczoł w organizmie człowieka, zbudowana z 4 płatów; produkuje żółć, przeprowadza glikogenezę i glikogenolizę, magazynuje glikogen, przeprowadza detoksykację trucizn, syntetyzuje mocznik z amoniaku, uczestniczy w rozkładzie hemoglobiny i zbędnych hormonów, oraz bierze udział w wytwarzaniu białek osocza krwi np. protrombiny. Enzymy trawienne 1. trawiące sacharydy: amylaza ślinowa, amylaza trzustkowa 2. trawiące białka: trypsyna, pepsyna, aminopeptydazy 3. trawiące tłuszcze: lipaza ślinowa, lipaza żołądkowa, lipaza trzustkowa Etapy trawienia skrobi: 1. w jamie ustnej (skrobia + amylaza ślinowa = dekstryny + maltoza) 2. w świetle dwunastnicy (dekstryny + amylaza trzustkowa = maltoza) 3. w szczoteczkach dwunastnicy (maltoza + maltaza = glukoza) Etapy trawienia tłuszczów: 1. w jamie ustnej (tłuszcze + lipaza ślinowa = glicerol + kwasy tłuszczowe) w żołądku (tłuszcze + lipaza żołądkowa = glicerol + kwasy tłuszczowe) 3. w świetle dwunastnicy (tłuszcze zemulgowane przez żółć + lipaza trzustkowa = glicerol + kwasy tłuszczowe) Wchłanianie - przechodzenie prostych związków organicznych ze światła jelita cienkiego do układu krążenia. np. glukoza i aminokwasy są w jelicie cienkim wchłaniane do krwi, a kwasy tłuszczowe i glicerol do limfy. Otyłość - nadmierne gromadzenie się tłuszczu w tkance tłuszczowej prowadzące do zbyt dużej masy ciała. Przyczyną może być przyjmowanie zbyt dużych ilości pokarmów, lub niewłaściwe proporcje składników pokarmowych, zbyt mała aktywność fizyczna, czynniki genetyczne lub psychiczne. UKŁAD ODDECHOWY 1. Drogi oddechowe: górne (jama nosowa + gardło) i dolne (krtań, tchawica i oskrzela), odpowiadają za doprowadzanie powietrza do płuc. 2. Płuca - odpowiadają za przeprowadzanie wymiany gazowej między pęcherzykami płucnymi a krwią. jama nosowa - oczyszcza, nawilża i ogrzewa powietrze gardło - przepływ powietrza do krtani krtań - umożliwia wydawanie dźwięków nagłośnia - chrząstka krtani oddzielająca drogi oddechowe od przełyku tchawica - transportuje powietrze do oskrzeli oskrzela - doprowadzają powietrze do pęcherzyków płucnych płuca - umożliwiają wymianę gazową, zawierają surfaktant zapobiegający sklejaniu się pęcherzyków płucnych opłucna - nawilżona błona otaczająca płuca, ułatwia ona ruch płuc w trakcie wentylacji i pełni funkcję ochronną drzewo oskrzelowe - system rozgałęzień oskrzeli o coraz mniejszej średnicy, stanowi rusztowanie dla pęcherzyków płucnych skład powietrza wdychanego: 21% tlen, azot, 3% CO2, 0.97% inne skład powietrza wydychanego: 16% tlen, 78% azot, 4.5% CO2, 1.5% inne Wentylacja płuc - wymiana powietrza zachodząca dzięki ruchom klatki piersiowej oraz pracy mięśni międzyżebrowych i przepony. Wdech - kurczenie przepony i mięśni międzyżebrowych prowadzi do zwiększenia się objętości klatki piersiowej, co z kolei skutkuje spadkiem ciśnienia w pęcherzykach płucnych, dzięki czemu płuca wypełniają się powietrzem. Wydech - rozkurcz przepony i mięśni międzyżebrowych powoduje zmniejszenie objętości klatki piersiowej i zwiększenie ciśnienia w pęcherzykach płucnych i dzięki temu powietrze zostaje usunięte z płuc. Wymiana gazowa - dyfuzja tlenu i CO2 między wnętrzem organizmu a środowiskiem zewnętrznym. Odbywa się zgodnie z różnicą ciśnień parcjalnych gazów (od wyższego do niższego). Wymiana gazowa zewnętrzna - między pęcherzykami płucnymi a krwią Wymiana gazowa wewnętrzna - między komórkami tkanek a krwią Transport gazów oddechowych we krwi 1. tlen - rozpuszcza się w osoczu i przyłącza się do hemoglobiny zawartej w erytrocytach 2. Czynniki wpływające na wiązanie i oddawanie tlenu przez hemoglobinę wartość pH - wysokie pH ułatwia syntezę oksyhemoglobiny, a niskie pH przyspiesza jej rozkład temperatura - wysoka temperatura sprzyja rozkładowi oksyhemoglobiny, a niska ułatwia wiązanie tlenu z hemoglobiną ciśnienie parcjalne 02 - im wyższe ciśnienie parcjalne tlenu, tym łatwiej zachodzi łączenie tlenu z hemoglobiną ● ● Czynniki zewnętrzne wpływające na zdrowie człowieka: - dym tytoniowy, smog i pyły zawieszone - powodują zmiany nowotworowe, uszkodzenia nar niedotlenienie mózgu (i obniżenie zdolności intelektualnych), obniżenie odporności - czad - powoduje zatrucie CO, którego objawy, to: mdłości, ból i zawroty głowy, utrata przytomności, a czasem prowadzi do śmierci (tworzy tam oksyhemoglobinę) CO2 - może być transportowany: w osoczu w postaci jonów wodorowęglanowych; w osoczu w postaci rozpuszczonej; lub w erytrocytach w połączeniu z hemoglobiną UKŁAD KRĄŻENIA - limfatyczny + krwionośny Na układ krwonośny składają się: serce i naczynia krwionośne. Rodzaje naczyń krwionośnych: tętnice - odprowadzają krew z serca do innych narządówi tkanek, ich ściany są grube i elastyczne (żeby wytrzymywały duże ciśnienie krwi pompowanej z serca) naczynia włosowate - umożliwiają wymianę substancji między krwią a tkankami, mają cienkie ścianki pozwaljące na pobieranie i oddawanie cząsteczek żyły - odprowadzają krew z naczyń włosowatych spowrotem do serca, ich ściany są cieńsze od tych tętniczych i posiadają zastawki (które zapobiegają cofaniu się krwi) ● Funkcje układu krwionośnego: ● ● transport różnych substancji tj. tlen, składniki pokarmowe, hormony... udział w termoregulacji i transporcie ciepła udział w utrzymywaniu homeostazy Krew - tkanka łączna płynna - składa się z płynnego osocza i elementów morfotycznych - skład osocza: 91% woda, 9% inne (białka, aminokwasy, tłuszcze itp) - elementy morfotyczne krwi: czerwone krwinki - erytrocyty białe krwinki - leukocyty (dzielimy na: bazofile, eozynofile, neutrofile, płytki krwi - trombocyty surowica krwi - osocze pozbawione fibrynogenu ● ● ● limfocyty i monocyty) Erytrocyty - dojrzałe nie posiadają jądra komórkowego i mitochondriów, energię uzyskują z fermentacji mleczanowej, zawierają hemoglobinę, mają kształt dysku dwuwklęsłego (co usprawnia dyfuzję gazów przez błonę); transportują tlen i CO2 Leukocyty - większe od erytrocytów, mają jądro komórkowe, większość ma zdolność aktywnego ruchu i fagocytozy; uczestniczą w reakcjach obronnych organizmu Trombocyty - nie są komórkami! są to otoczone błoną fragmenty komórek występujących w szpiku kostnym; uczestniczą w procesie krzepnięcia krwi Hemoglobina - czerwony barwnik oddechowy; zawiera żelazo, ma zdolność nietrwałego wiązania tlenu i dwutlenku węgla. Podział leukocytów 1. granulocyty (leukocyty z ziarnistościami) 2. agranulocyty (leukocyty bez ziarnistości) - neutrofile - obojętnochłonne - biorą udział w reakcjach zapalnych, wydzielają substancje bakteriobójcze - bazofile - zasadochłonne - pochłaniają drobnoustroje chorobotwórcze i komórki zakażone, wydzielają substancje bakteriobójcze, biorą udział w procesach alergicznych i zapalnych - eozynofile - kwasochłonne - biorą udział w procesach zapalnych i w zwalczaniu pasożytów zwierzęcych ● Grupa krwi - antygen w błonie erytrocytu - przeciwciała w osoczu A - tylko A, lub A i H - anty-B B - tylko B, lub Bi H - anty-A AB-A i B - brak przeciwciał anty-A i-B 0 - tylko H - anty-A i anty-B - limfocyty - wytwarzają i wydzielają przeciwciała, niszczą komórki nowotworowe; dzielą się na: limfocyty B, limfocyty T i komórki NK - monocyty - największe komórki krwi, pochłaniają drobnoustroje chorobotwórcze i komórki zakażone, przemieszczają się do zakażonych tkanek i tam zmieniają się w makrofagi układ Rh- grupa kilkudziesięciu białkowych antygenów. Obecność antygenu D warunkuje grupę krwi Rh+ a jego brak grupę Rh-. Serce aglutynacja - zlepianie się krwinek, zachodzi na skutek kontaktu antygenu z przeciwciałami na niego skierowanymi - pełni funkcję pompy tłoczącej krew z komór do tętnic i zasysającej krew z żył do przedsionków - jego praca umożliwia krążenie krwi po całym organizmie - jego główna część to mięsień zbudowany z tkanki poprzecznie prążkowanej - jest zamknięte w worku osierdziowym - aorta - największa tętnica człowieka - jej gałęzie doprowadzają krew utlenowaną z lewej komory do wszystkich tkanek - - żyła główna górna - transportuje krew odtlenowaną do prawego przedsionka -pień płucny - transportuje krew odtlenowaną z prawej komory do płuc Na układ limfatyczny składają się centralne i obwodowe narządy limfatyczne, oraz naczynia limfatyczne. - Centralne narządy limfatyczne - szpik kostny i grasica - odpowiadają za dojrzewanie limfocytów Obwodowe narządy limfatyczne - śledziona, węzły chłonne, grudki limfatyczne, migdałki - biorą udział w wykształcaniu odpowiedzi immunologicznej grasica - gruczoł dokrewny, wydziela hormony regulujące namnażanie i dojrzewanie limfocytów T ● śledziona - gromadzi i uwalnia krew kiedy organizm jej potrzebuje, niszczy zużyte leukocyty, niszczy uszkodzone erytrocyty i płytki krwi węzły chłonne - filtrują limfę (zatrzymują drobnoustroje chorobotwórcze), są miejscem namnażania się limfocytów ● grudki limfatyczne - zawierają dużo leukocytów migdałki podniebienne - tworzą pierścień wokół gardła, chronią organizm przed infekcjami układu oddechowego Limfa - powstaje z płynu tkankowego (osocza przesączonego do przestrzeni międzykom.) Współdziałanie układu krążenia: transport substancji pokarmowych - tłuszcze są wchłaniane do limfy, a cukry do krwi utrzymanie odpowiedniej ilości płynów ustrojowych w organizmie -układ limfatyczny umożliwia powrót do krwi części płynu tkankowego obrona organizmu przed drobnoustrojami chorobotwórczymi - w układzie limfatycznym powstają limfocyty obecne we krwi Choroby układu krążenia - miażdżyca - choroba wywołana uszkodzeniem naczyń krwionośnych i osadzaniem się związków tłuszczowych i wapnia, co powoduje utrudnienie przepływu krwi - zawał mięśnia sercowego - często ma podłoże miażdżycowe, zablokowany przepływ krwi powoduje martwicę tkanki UKŁAD ODPORNOŚCIOWY antygeny - cząsteczki chemiczne immunogenne (czyli zdolne do wywołania reakcji odpornościowej przeciw sobie) i antygenowe (czyli zdolne do wiązania się z przeciwciałami lub receptorami na limfocytach) patogeny - czynniki chorobotwórcze Główny układ zgodności tkankowej - MHC (major histocompatibility complex) - jest to zespół białek zaangażowanych w inicjację odpowiedzi odpornościowej - cząsteczki MHC (in. antygeny zgodności tkankowej) występują na powierzchni prawie wszystkich komórek organizmu - każda osoba ma charakterystyczny zestaw cząsteczek MHC Układ odpornościowy = układ limfatyczny + wyspecjalizowane komórki Komórki układu odpornościowego: 1. makrofagi - poprzez fagocytozę niszczą patogeny 2. neutrofile - poprzez fagocytozę niszczą patogeny i uwalniają substancje toksyczne bazofile - biorą udział w reakcjach alergicznych i zapalnych, wydzielają histaminę eozynofile - fagocytują obce cząsteczki, uczestniczą w reakcjach alergicznych i zwalczają pasożyty 3. 4. komórki NK - rodzaj limfocytów, rozpoznają i niszczą nieprawidłowe komórki organizmu za pomocą substancji toksyczny 6. limfocyty B - za pomocą receptorów rozpoznają antygeny, część z nich przekształca się w komórki plazmatyczne, a część w komórki pamięci - komórki plazmatyczne - produkują przeciwciała - komórki pamięci - są wykorzystywane podczas ponownego kontektu z danym antygenem 5. 7. limfocyty T - rozpoznają antygeny 8. 9. - limfocyty Tc - cytotoksyczne - niszczą obce komórki - limfocyty Th - pomocnicze - aktywują limfocyty B komórki tuczne - biorą udział w reakcjach alergicznych i zapalnych komórki dendrytyczne - komórki żerne, niszczą patogeny przez fagocytozę Przeciwciała - immunoglobuliny - złożone białka zaliczane do glikoprotein, są wydzielane jako odpowiedź na kontakt z antygenami. Białka ostrej fazy - grupa białek wytwarzanych w wątrobie podczas stanów zapalnych np. białko CRP - jego wzmożona synteza zachodzi w wyniku uszkodzenia tkanek, zakażenia, zapalenia, lub choroby nowotworowej; ułatwia ono fagocytozę bakterii przez makrofagi. Cytokiny - peptydy lub białka; regulują namnażanie, aktywowanie i różnicowanie komórek układu odpornościowego. Interferony - rodzaj cytokin, hamują procesy krwiotwórcze Rodzaje odporności 1. swoista - nabyta - przeciw konkretnemu antygenowi, rozwija się powoli 2. nieswoista - wrodzona - przeciwko wszystkim antygenom, działa szybko Stan zapalny - ciąg procesów zapobiegających rozprzestrzenianiu się szkodliwych czynników do sąsiednich tkanek Odpowiedź immunologiczna - ciąg reakcji obronnych organizmu zachodzących na skutek pojawienia się antygenu Pamięć immunologiczna - zdolność do przyspieszonej i skuteczniejszej odpowiedzi immunnologicznej przy ponownym kontakcie z antygenem Odporność czynna - organizm sam produkuje przeciwciała np. po wniknięciu antygenu do organizmu, albo po podaniu szczepionki. Odporność bierna - organizm dostaje gotowe przeciwciała np. dziecko od matki przy porodzie, lub przy otrzymaniu surowicy odpornościowej. Osłabiona odpowiedź immunologiczna może być wrodzona, spowodowana chorobami genetycznymi, lub zakażeniem HIV zakażenie HIV prowadzi do rozwoju Nabytego zespołu niedoboru odporności (AIDS) na osłabienie odporności wpływają m.in.: stres, mała ilość snu, niewłaściwa dieta, palenie papierosów i nadużycie alkoholu ● ● Nadmierna odpowiedź immunologiczna alergie - silna reakcja na nieszkodliwy antygen choroby autoimmunologiczne - reakcja odpornościowa na własne komórki lub tkanki organizmu np: RZS, łuszczyca, Hashimoto immunosupresja - sztucznie wywołane obniżenie lub zahamowanie odpowiedzi immunologicznej ● ● UKŁAD MOCZOWY osmoregulacja - procesy związane z utrzymaniem równowagi wodno-elektrolitowej elektrolity - substancje zawierające sole mineralne, których wodne roztwory przewodzą prąd homeostaza - zdolność organizmu do utrzymania stałych warunków osmoza - przepływ wody zgodnie z gradientem stężeń org. izoosmotyczny - stężenie płynów ustrojowych jest takie samo jak stężenie środowiska, woda równomiernia napływa i odpływa z organizmu ● ● org. hiperosmotyczny - stężenie płynów ustrojowych jest większe niż stężenie środowiska, woda osmotycznie napływa do organizmu org. hipoosmotyczny - stężenie płynów ustrojowych jest mniejsze od stężenia środowiska, woda osmotycznie odpływa z organizmu wydalanie - usuwanie zbędnych i szkodliwych produktów przemiany energii z organizmu szkodliwe związki azotowe: amoniak, kwas moczowy, mocznik organizmy amonioteliczne - wydalają amoniak z rozcieńczonym moczem (głównie zwierzęta wodne) organizmy ureoteliczne - wydalają mocznik w stężonym moczu (głównie zwierzęta lądowe np. człowiek) organizmy urikoteliczne - wydalają kwas moczowy w postaci gęstej zawiesiny lub kryształów (głównie zwierzęta zamieszkujące suche środowiska i ptaki) narządy układu moczowego: nerki, moczowody, pęcherz moczowy, cewka moczowa drogi moczowe - moczowody, pęcherz, cewka cykl mocznikowy -cykl przemian w wątrobie, prowadzi do wytworzenia amoniaku z mocznika funkcja nerek - oczyszczanie osocza ze zbędnych i szkodliwych substancji, produkcja moczu nefron - podstawowa jednostka strukturalno funkcjonalna nerek, zbudowany z produkcja moczu - filtracja, resorpcja, sekrecja 1. filtracja - przenikanie substancji z osocza do torebki nefronu (zachodzi biernie dzięki różnicy ciśnień) 2. resorpcja - wchłanianie zwrotne, transport wody i niektórych związków z kanalika nerkowego do krwi 3. sekrecja - wydzielanie substancji do kanalika nerkowego mocz pierwotny - zbliżony składem do osocza mocz ostateczny - powstaje z moczu pierwotnego po resorpcji i sekrecji, jest zagęszczony, zawiera m.in. mocznik, kwas moczowy i sole mineralne substancje NIE przesączane do kłębuszka podczas filtracji: białka, kwasy tłuszczowe w moczu zdrowego człowieka NIE powinno być: erytrocytów, glukozy, białek, bakterii hormony biorące udział w regulacji nerek: - wazopresyna - hormon antydiuretyczny, nasila wchłanianie wody z kanalików nerkowych, czym powoduje zmniejszenie objętości moczu i zmniejszenie ilości wody "traconej" przez organizm - parathormon - PTH, reguluje wchłanianie jonów wapnia z moczu do krwi ciałka nerkowego (torebka + kłębuszek) i kanalika nerkowego (kanalik proksymalny, pętla Henlego, kanalik dystalny) hormony wydzielane przez nerki: - erytropoetyna - pobudza procesy krwiotwórcze w czerwonym szpiku kostnym, uaktywnia się głównie w sytuacji niedotlenienia, jest stosowana jako nielegalny doping dla sportowców - renina - reguluje wydzielanie wazopresyny, reguluje filtrację w kłębuszku dializa - oczyszczanie krwi ze szkodliwych substancji za pomocą sztucznej nerki UKŁAD NERWOWY funkcje: ● ● ● odbiór i analiza bodźców reakcja na bodźce regulacja i koordynacja pracy innych układów wyższe czynności nerwowe (np. pamięć, emocje) somatyczny układ nerwowy - odbiera bodźce spoza organizmu, odpowiada za świadome reakcje autonomiczny układ nerwowy - odbiera bodźce z wnętrza organizmu, odpowiada za czynności nieświadome, niezależne od woli neuron - komórka nerwowa, odpowiada za przewodzenie impulsów nerwowych komórka glejowa - odżywia i ochrania komórki nerwowe przewodzenie impulsu nerwowego zachodzi głównie na zasadzie przepływu kationów sodu i potasu między neuronem a środowiskiem refrakcja - okres niepobudliwości między kolejnymi impulsami przekazywanie impulsu nerwowego zachodzi między kolejnymi komórkami za pomocą synaps wyróżniamy synapsy: chemiczne i elektryczne ● ● ● neuroprzekaźniki - neurotransmitery, związki chemiczne przekazujące sygnał w synapsach chemicznych neuroprzekaźniki hamujące - powodują zakończenie przekazu impulsu, np. glicyna neuroprzekaźniki pobudzające - powodują impuls elektryczny w kolejnym neuronie, np. dopamina, adrenalina, serotonina ośrodkowy układ nerwowy - mózgowie + rdzeń kręgowy tkanki: -istota szara - ciała komórek nerwowych i komórki glejowe -istota biała - wypustki komórek nerwowych i komórki glejowe - mózgowie ● ● synapsy chemiczne - między komórkami występuje szczelina, w przekazywaniu impulsu następuje opóźnienie synaptyczne synapsy elektryczne - komórki stykają się ze sobą i są połączone połączeniami szczelinowymi, co umożliwia szybki przesył impulsów ● ● ● istota szara jest położona na zewnątrz, a istota biała wewnątrz podział zarodkowy: kresomózgowie, międzymózgowie, śró ózgowie, tyłomózgowie i rdzeń przedłużony podział kliniczny (stosowany w medycynie): mózg, móżdżek, pień mózgu kresomózgowie - składa się z dwóch półkul połączonych ciałem modzelowatym, istota szara tworzy korę mózgu i jądra podkorowe, a istota biała tworzy drogi nerwowe międzymózgowie - leży pod kresomózgowiem, główną jego częścią jest podwzgórze śródmózgowie - łączy międzymózgowie z tyłomózgowiem tyłomózgowie wtórne - składa się z mostu i móżdżku rdzeń przedłużony - łączy mózgowie z rdzeniem kręgowym funkcje: - mózg - (kresomózgowie+międzymózgowie) zbieranie i przetwarzanie informacji, zarządzanie pracą częsci ciała, wyższe czynności układu nerwowego - móżdżek - (część tyłomózgowia wtórnego) koordynacja ruchowa, kontrolowanie stanu napięcia mięśni -pień mózgu - (śródmózgowie, most, rdzeń przedłużony) podstawowe funkcje życiowe tj. praca serca, oddychanie, regulacja temperatury ciała mózg kora mózgu - płaty: skroniowy, czołowy, ciemieniowy, potyliczny płat skroniowy - odpowiada za przetwarzanie wrażeń słuchowych (kora słuchowa) płat czołowy - odpowiada za kontrolę pracy mięśni szkieletowych, ruch podczas mowy, oraz analizę i kontrolę emocji (kora ruchowa) płat ciemieniowy - odpowiada za zbieranie informacji z receptorów (kora czuciowa) płat potyliczny - odpowiada za wzrok (kora wzrokowa) kora kojarzeniowa - wszystkie płaty, odpowiada za uczenie się, zapamiętywanie i myślenie rdzeń kręgowy - przewodzi impulsy z mógowia do narządów i spowrotem - uczestniczy w odruchach bezwarunkowych ochrona ośrodkowego układu nerwowego 1. opony mózgowe - błony z tkanki łącznej osłaniające mózgowie i rdzeń kręgowy 2. bariera krew-mózg - nieprzepuszczalne ścia naczyń włosowatych mózgu i komórek glejowych, chronią mózg przed przenikaniem szkodliwych substancji z krwi do płynu mózgowo-rdzeniowego 3. płyn mózgowo-rdzeniowy - płyn wypełniający przestrzenie między oponami mózgowymi i komory mózgu, jest to przesącz osocza, umożliwia utrzymanie odpowiedniego ciśnienia w czaszce, odżywia neurony obwodowy układ nerwowy - receptory, zwoje nerwowe i nerwy receptory - zakończenia nerwowe lub wyspecjalizowane narządy, odpowiadają za odbieranie bodźców zwoje nerwowe - skupienia/grupy neuronów poza oun nerwy - pęczki włókien nerwowych chronionych przez tkankę łączną odruchy - szybkie, automatyczne reakcje organizmu na bodźce łuk odruchowy - droga impulsu od receptora do efektora receptor - np. zakończenie nerwowe, pod wpływem bodźca wytwarza impuls nerwowy efektor - narząd wykonawczy odruchy bezwarunkowe - są wrodzone, takie same u całego gatunku, niezależne od woli, zachodzą bez udziału mózgu, np. odruch wymiotny odruchy warunkowe - są nabyte, są indywidualne dla każdego osobnika, zachodzą z udziałem kory mózgu, są często zależne od woli, np. prowadenie auta Narządy zmysłów wzrok - oko - gałka oczna, nerw wzrokowy, narządy dodatkowe błony gałki ocznej: zewnętrzna włóknista, środkowa naczyniowa, wewntrzna światłoczuła zewnętrzna - składa się z rogówki i twardówki środkowa - składa się z tęczówki, naczyniówki i ciała rzęskowego wewnętrzna - siatkówka gałkę oczną wypełnia ciało szkliste - przezroczysta substancja, nadaje kształt, reguluje ciśnienie i załamuje promienie świetlne funkcje elementów oka: rogówka - skupia światło docierające do oka, chroni przednią część gałki ocznej ● ● ● ● ● ● twardówka - ochrania gałkę oczną przed urazami tęczówka - zawiera komórki barwnikowe i mięśnie gładkie, umożliwia zmianę kształtu źrenicy naczyniówka - zawiera sieć naczyń krwionośnych, odżywia gałkę oczną i zawiera ciemny barwnik pochłaniający światło ciało rzęskowe - zawiera mięsień umożliwiający zmianę kształtu soczewki siatkówka - zawiera komórki światłoczułe, umożliwia odbieranie bodźców świetlnych źrenica - otwór w centralnej części tęczówki, przepuszcza światło wgłąb oka soczewka - dwuwypukła struktura, załamuje promienie świetlne, odpowiada za zdolność ostrego widzenia plamka - część siatkówki z największym skupiskiem czopków - miejsce o największej ostrości widzenia tarcza nerwu wzrokowego - początek nerwu komórki światłoczułe: - pręciki - niewrażliwe na barwy, najlepiej działają w półmroku, ich barwnikiem jest rodopsyna, umożliwiają widzenie kształtów i poruszających się obiektów, jest ich ok. 120mln - czopki - wrażliwe na barwy, najlepiej działają przy intensywnym oświetleniu, ich barwnikiem jest jodopsyna, umożliwiają dokładne, wyraźne widzenie i widzenie barw, jest ich ok. 7mln akomodacja oka - dostosowanie kształtu soczewki, lub jej odległości od siatkówki, w celu wyraźnego widzenia adaptacja oka - dostosowanie wielkości źrenicy do warunków świetlnych słuch i równowaga - ucho ucho zewnętrzne - małżowina, przewód słuchowy - odpowiada za wychwytywanie fal dźwiękowych ucho środkowe - jama bębenkowa, trąbka słuchowa - umożliwia przenoszenie i wzmacnianie drgań fal ucho zewnętrzne - błędnik kostny, błędnik błoniasty - odpowiada za odbieranie fal i przetwarzanie ich na impulsy nerwowe, oraz odbiór i przetwarzanie wrażeń związanych ze zmysłem równowagi kosteczki słuchowe - młotecznek, kowadełko, strzemiączko - wzmacniają drgania fal dźwiękowych i przekazują je do ucha wewnętrznego smak - kubki smakowe - na języku, na podniebieniu, w gardle... kubki smakowe zawierają komórki receptorowe z mikrokosmkami (chemoreceptory) węch - nabłonek węchowy - górna część jamy nosowej UKŁAD HORMONALNY inaczej: dokrewny, endokrynny budowa: gruczoły wewnątrzwydzielnicze + specjalne komórki wydzielnicze główne funkcje: - regulacja procesów metabolicznych gruczoły wewnątrzwydzielnicze (dokrewne) - wydzielają hormony do krwi lub innych płynów ustrojowych, np. nadnercza, tarczyca, jajniki gruczoły zewnątrzwydzielnicze - wydzielają substancje przez przewody wyprowadzające (zazwyczaj na zewnątrz organizmu), są to np. gruczoły potowe, ślinianki - regulacja i koordynacja pracy narządów - regulacja procesów wzrostu, rozwoju i związanych z rozmnażaniem hormony - substancje organiczne stymulujące lub hamujące czynności komórek - hormony steroidowe - syntetyzowane z cholesterolu np. testosteron, kortyzol - hormony niesteroidowe: ● gruczoły i wydzielane przez nie hormony przysadka: somatotropina, prolaktyna, hormony tropowe (TSH, FSH, LH....) produkowane przez podwzgórze, ale wydzielane przez przysadkę: wazopresyna, oksytocyna szyszynka: melatonina tarczyca: kalcytonina, tyroksyna, trójjodotyronina ● przytarczyce: parathormon nadnercza: w korze nadnerczy - kortyzol i aldosteron, w rdzeniu - adrenalina trzustka: glukagon, insulina jajniki: estrogen, progesteron jądra: testosteron znaczenie poszczególnych rmonów: ● - hormony białkowe - np. insulina, wazopresyna - pochodne aminokwasów - np. adrenalina, melatonina - pochodne kwasów tłuszczowych - np. prostalgadyna - somatotropina - hormon wzrostu - pobudza przemiany białek i tłuszczów, stymuluje wzrost - prolaktyna - pobudza gruczoły mlekowe po porodzie i hamuje owulację - hormony tropowe - stymulują gruczoły do wydzielania hormonów - wazopresyna - hormon antydiuretyczny (ADH) - kontroluje zagęszczanie moczu - oksytocyna - u kobiet: powoduje skurcze macicy i wydzielanie mleka, u mężczyzn: powoduje skurcze nasieniowodów podczas ejakulacji - melatonina - reguluje rytm snu - kalcytonina - zmniejsza stężenie wapnia we krwi - tyroksyna i trójjodotyronina - ułatwiają wchłanianie glukozy z przewodu pokarmowego - parathormon - zwiększa stężenie wapnia we krwi - kortyzol - bierze udział w reakcji stresowej, obniża odporność organizmu - aldosteron - bierze udział w utrzymaniu gospodarki wodno-elektrolitowej - adrenalina - hormon stresu - powoduje wzrost m.in. ciśnienia krwi - glukagon - podwyższa poziom glukozy we krwi - insulina - obniża poziom glukozy we krwi - estrogeny - przyczyniają się do rozwoju żeńskich narządów rozrodczych, odpowiadają za żeńskie cechy płciowe - progesteron - powoduje pogrubianie się błony macicy podczas cyklu miesiączkowego, umożliwia prawidłowy przebieg ciąży - testosteron - przyczynia się do rozwoju męskich narządów rozrodczych i męskich cech płciowych regulacja wydzielania hormonów - ujemne sprzężenie zwrotne - jest to mechanizm, polegający na tym, że efekt końcowy danego procesu powoduje zahamowanie tego procesu np. zwiększenie stężenia hormonu we krwi powoduje zmniejszenie intensywności wytwarzania tego hormonu przez gruczoł hormony o działaniu antagonistycznym insulina - glukagon parathormon - kalcytonina UKŁAD ROZRODCZY rozmnażanie - powstawanie nowych osobników z organizmów rodzicielskich zapłodnienie - połączenie się gamety męskiej z żeńską i powstanie zygoty budowa i funkcje męskiego układu rozrodczego: narządy zewnętrzne: - moszna - skórno mięśniowy worek, znajdują się w niej jądra i najądrza, odpowiada za utrzymywanie temperatury odpowiedniej dla rozwoju plemników - prącie - narząd kopulacyjny, składa się z trzonu i żołędzi okrytej napletkiem, umożliwia wprowadzenie nasienia do żeńskich dróg rodnych narządy wewnętrzne: -jądra - parzyste narządy w mosznie, odpowiadają za produkcję plemników, wydzielają męskie hormony płciowe - najądrza - magazynują plemniki - nasieniowody - odprowadzają nasienie z najądrzy do cewki moczowej - gruczoł krokowy - prostata - produkuje wydzielinę z enzymami potrzebnymi do upłynnienia nasienia - gruczoł opuszkowo-cewkowy - wydziela śluz ułatwiający transport plemników spermatogeneza - proces powstawania plemników zaplemnienie - pozostawienie nasienia w żeńskich drogach rodnych budowa i funkcje żeńskiego układu rozrodczego: narządy zewnętrzne: - wzgórek łonowy - skupienie tkanki tłuszczowej nad spojeniem łonowym - wargi sromowe - parzyste fałdy skóry pełniące funkcję ochronną dla pochwy, łechtaczki i ujścia cewki - łechtaczka - jest to silnie unerwiony narząd, uczestniczy w odczuwaniu przyjemności narządy wewnętrzne: - jajniki - są odpowiedzialne za produkcję oocytów II, wydzielają żeńskie hormony płciowe - jajowody - odprowadzają oocyty II lub komórki jajowe do macicy, ich ściany pokrywa urzęsiony nabłonek ułatwiający transport gamet - pochwa - przewód łączący macicę ze środowiskiem zewnętrznym, umożliwia wprowadzenie nasienia, usuwanie krwi menstruacyjnej i wydostanie się dziecka podczas porodu - macica - narząd, w którym odbywa się rozwój zarodka i płodu cykl miesiączkowy - cykliczne przemiany (28 dni) prowadzące do powstania dojrzałej komórki płciowej - oocytu II