Budowa i rola układu hormonalnego

Układ hormonalny działa poprzez hormony - substancje organiczne, które modyfikują działanie komórek docelowych. Składa się z gruczołów dokrewnych (wewnątrzwydzielniczych) oraz wyspecjalizowanych komórek wydzielniczych rozsianych w różnych narządach.

Gruczoły dokrewne nie mają przewodów wyprowadzających, a ich hormony trafiają bezpośrednio do krwi. Natomiast gruczoły zewnątrzwydzielnicze (np. potowe) mają specjalne przewody odprowadzające wydzieliny i nie należą do układu hormonalnego.

Główne zadania układu hormonalnego to regulowanie pracy narządów dla utrzymania homeostazy, kontrolowanie procesów rozmnażania, wzrostu i metabolizmu. Hormony możemy podzielić na różne kategorie: steroidowe (z cholesterolu) i niesteroidowe (białkowe, pochodne aminokwasów), o działaniu ogólnym lub tkankowym, a także anaboliczne (nasilające procesy syntezy, np. insulina) i kataboliczne (nasilające procesy rozkładu, np. glukagon).

Ciekawostka! Hormony mogą działać na kilka sposobów: endokrynnie (przez krew), parakrynnie (na sąsiednie komórki), autokrynnie (na komórkę, która je wyprodukowała) oraz przez bezpośredni kontakt między komórkami.

Gruczoły dokrewne i ich hormony

Nasz organizm posiada system gruczołów dokrewnych, które wydzielają różne hormony kontrolujące funkcje organizmu. Najważniejsze z nich to: podwzgórze, przysadka mózgowa, szyszynka, tarczyca i przytarczyce, grasica, nadnercza, trzustka oraz gonady (jądra u mężczyzn i jajniki u kobiet).

Podwzgórze łączy układ nerwowy z hormonalnym, steruje funkcją przysadki i wytwarza hormony (wazopresyna, oksytocyna). Przysadka mózgowa składa się z części gruczołowej $wydziela własne hormony$ i nerwowej $magazynuje hormony podwzgórza$. Razem tworzą oś podwzgórze-przysadka-tkanka docelowa.

Hormony przysadki dzielimy na bezpośrednio działające na tkanki $np. hormon wzrostu$ i pośrednio działające - hormony tropowe (np. TSH, ACTH, FSH, LH), które stymulują inne gruczoły do wydzielania własnych hormonów. Na przykład TSH pobudza tarczycę do produkcji tyroksyny, a FSH i LH regulują czynności jajników i jąder.

Ważne! Układ podwzgórze-przysadka działa jak centrum dowodzenia całego układu hormonalnego. Przez swoje połączenie z układem nerwowym pozwala organizmowi szybko reagować na zmiany zachodzące zarówno wewnątrz, jak i w otoczeniu.

Hormony gruczołów niezależnych od przysadki

Nie wszystkie gruczoły dokrewne są kontrolowane przez przysadkę. Do niezależnych należą szyszynka (wydziela melatoninę regulującą rytm dobowy), przytarczyce (produkują parathormon zwiększający poziom wapnia we krwi), grasica (wydziela tymozynę dla rozwoju układu odpornościowego), rdzeń nadnerczy (wydziela adrenalinę i noradrenalinę) oraz trzustka.

Trzustka jest wyjątkowym gruczołem o podwójnym działaniu - zewnątrz- i wewnątrzwydzielniczym. Jako gruczoł dokrewny produkuje dwa główne hormony o przeciwstawnym działaniu: insulinę (obniża poziom glukozy we krwi) i glukagon (podwyższa go). To dzięki nim utrzymujemy stały poziom cukru we krwi.

Podwzgórze odgrywa kluczową rolę w utrzymaniu homeostazy organizmu. Reguluje gospodarkę wodną, pobieranie pokarmu, termoregulację, funkcjonowanie układu krążeniowego, procesy płciowe i reakcje obronne. Zawiera jądra nerwowe wytwarzające neurohormony, które oddziałują zarówno na układ nerwowy, jak i hormonalny.

Zapamiętaj! Trzustka produkuje enzymy trawienne (funkcja zewnątrzwydzielnicza) oraz hormony insulinę i glukagon (funkcja wewnątrzwydzielnicza), które działają antagonistycznie, regulując poziom glukozy we krwi.

Mechanizmy działania hormonów

Hormony działają przez różne mechanizmy, zależnie od ich budowy chemicznej. Hormony steroidowe mają zdolność przenikania przez błonę komórkową i działania bezpośrednio na DNA komórki.

Proces działania hormonów steroidowych obejmuje kilka etapów: najpierw hormon łączy się z receptorem w cytoplazmie, następnie kompleks ten wędruje do jądra komórkowego, gdzie wiąże się z DNA. To uruchamia transkrypcję określonych genów i produkcję białek zmieniających aktywność komórki.

Hormony białkowe działają inaczej - nie wnikają do wnętrza komórki, lecz przyłączają się do receptorów na jej powierzchni. Ich przyłączenie uruchamia tzw. kaskadę sygnałową. Receptor aktywuje białko G, które z kolei uruchamia enzym cyklazę adenylanową. Ta przekształca ATP w cAMP, który działa jak "drugi przekaźnik" wewnątrz komórki.

Aktywowany cAMP uruchamia kinazę białkową, która fosforyluje (aktywuje) inne białka. Aktywne białka mogą bezpośrednio zmieniać metabolizm komórki lub wpływać na ekspresję genów, prowadząc do produkcji nowych białek.

Porównaj! Hormony steroidowe działają bezpośrednio na DNA komórki, a białkowe uruchamiają złożoną kaskadę reakcji biochemicznych. To jak różnica między bezpośrednim dostępem do sterowni (steroidy) a przekazywaniem poleceń przez łańcuch pośredników (białkowe).