Wyżyny i góry - charakterystyka i rozmieszczenie

Wielkie formy ukształtowania lądów obejmują wyżyny i góry, które stanowią znaczącą część powierzchni kontynentów. Wyżyny to obszary leżące powyżej 300 m n.p.m., jednak ich wysokości względne nie mogą przekraczać 300 m. Obejmują one około 38% powierzchni lądowej Ziemi.

Charakterystyka wyżyn:

• Mogą przyjmować charakter płaskowyżów
• Do wyżyn zalicza się również kotliny
• Najniżej położona wyżyna to Wyżyna Tybetańska, około 4000 m n.p.m.

Góry to obszary leżące powyżej 300 m n.p.m., których wysokości względne przekraczają 300 m. Zajmują one około 8% powierzchni Ziemi.

Podział gór:

1. Ze względu na genezę:

   • Fałdowe
   • Zrębowe
   • Wulkaniczne

2. Ze względu na wysokość:

   • Niskie - do 500 m n.p.m. (np. Góry Świętokrzyskie)
   • Średnie - do 1500 m n.p.m. (np. Sudety)
   • Wysokie - powyżej 1500 m n.p.m. (np. Tatry, Himalaje)

Przykład: Masyw Centralny we Francji jest przykładem wyżyny w Europie, podczas gdy Wyżyna Brazylijska to rozległy obszar wyżynny w Ameryce Południowej.

Rozmieszczenie nizin i wyżyn na poszczególnych kontynentach:

Europa:

• Niziny: Nadkaspijska, Wołoska, Polska, Niemiecka, Wschodnioeuropejska
• Wyżyny: Masyw Centralny, Szwabska, Bawarska, Środkoworosyjska, Podolska

Afryka:

• Niziny: Mozambicka, Somalijska, Senegalu
• Wyżyny: Somalijska, Abisyńska, Dżos, Bije, Libijska

Azja:

• Niziny: Zachodniosyberyjska, Kołymska, Chińska, Gangesu, Indusu
• Wyżyny: Irańska, Ordos, Tybet, Mongolska, Dekan

Australia:

• Niziny: Nullarbor, Wielki Basen Artezyjski
• Wyżyny: Kimberley, Ziemia Arnhema, Barkly

Ameryka Północna:

• Niziny: Hudsona, Atlantycka, Zatokowa
• Wyżyny: Wyżyny Wewnętrzne, Meksykańska

Ameryka Południowa:

• Niziny: Amazonki, La Platy, Orinoko, Gujańska, Boliwijska
• Wyżyny: Gujańska, Brazylijska, Patagońska, Mato Grosso

Highlight: Rozmieszczenie nizin i wyżyn na poszczególnych kontynentach jest ściśle związane z ich historią geologiczną i procesami kształtującymi powierzchnię Ziemi.

Niziny i depresje - charakterystyka i rozmieszczenie

Formy ukształtowania lądów obejmują niziny, które stanowią około 34% powierzchni lądowej Ziemi. Niziny to obszary leżące do 300 m n.p.m., włączając w to depresje znajdujące się poniżej poziomu morza.

Charakterystyka nizin:

• Płaskie lub lekko faliste ukształtowanie terenu
• Małe różnice wysokości względnych
• Mogą być pagórkowate, z wzniesieniami do 60 m

Przykład: Niziny nadbrzeżne, takie jak Nizina Atlantycka w Ameryce Północnej, powstały w wyniku wynurzenia się szelfów.

Podział nizin ze względu na genezę:

1. Nadbrzeżne - powstałe w wyniku wynurzenia się szelfów
2. Aluwialne - powstałe w nieckowatych zagłębieniach, wypełnione materiałem niesionym przez rzeki

Vocabulary: Kryptodepresja - depresja zakryta wodą, np. dno jeziora leżące poniżej poziomu morza.

Najniżej położone punkty na świecie:

• Morze Martwe: -423 m p.p.m. (Azja)
• Nizina Nadkaspijska: -28 m p.p.m. (Europa)
• Dolina Śmierci: -86 m p.p.m. (Ameryka Północna)
• Laguna del Carbon: -105 m p.p.m. (Ameryka Południowa)
• Jezioro Eyre: -12 m p.p.m. (Australia)
• Raczki Elbląskie: -1,8 m p.p.m. (Polska)

Highlight: Depresje to obszary leżące na lądzie, znajdujące się poniżej poziomu morza, co czyni je unikalnymi formami ukształtowania terenu.