Alternatywny zapis:

powietrza, różną gęstością i zasoleniem wód. Przypominają ogromną rzekę bez dna i brzegów. Strefa rozchodzenia się prądów to strefa okołorównikowa. Na ich kierunek wpływa siła Coriolisa (na półkuli północnej skręcają w prawo, a na południowej w lewo): o Prądy ciepłe - sprzyjają kondensacji wody morskiej, co zwiększa opady i wilgotność powietrza. Jako że niosą wodę cieplejszą od otaczającej to podwyższają temperaturę. o Prądy zimne - nie sprzyjają kondensacji, ponieważ nie podnoszą temperatury powietrza, a ją obniżają. Powietrze to jest suche. • Upwelling i Downwelling: o Upwelling (prąd wstępujący) - pionowy ruch wody spowodowany spychaniem powierzchniowych wód oceanicznych przez wiatr i zastępowaniem ich przez wstępujące wody z głębszych warstw oceanicznych. Obszary upwellingu są bogatymi łowiskami, ponieważ woda z głębin jest bogatsza w składniki odżywcze. Prąd wstępujący powstaje w miejscach, gdzie w warstwie powierzchniowej istnieje niedobór wody spowodowany jej odpływem. o Downwelling (prąd zstępujący) - wody powierzchniowe opadają w strefie zbieżności prądów morskich - ciepłe masy wody oddają ciepło przez co zwiększają gęstość i opadają; średnie szerokości geograficzne. El Nino (oscylacja południowa) - zjawisko pojawiające się okresowo co ok. 3 - 5 lat, najczęściej w okolicach Bożego Narodzenia, u zachodnich wybrzeży Ameryki Południowej. Polega ono na odwróceniu przebiegu prądów morskich, w wyniku osłabienia pasatów (wiatr nie spycha wód od wybrzeży). W miejscu, gdzie występował chłodny prąd morski, woda się nagrzewa, powietrze unosi się do góry, zachodzi kondensacja i opady, które zwykle nie występują w tej części świata. Następnie powietrze stamtąd przemieszcza się wzdłuż równika, ochładza i osiada w rejonach wschodniej Australii, co powoduje susze. • La Nina - zjawisko przeciwne do El Nino; obniżenie temperatury wód powierzchniowych we wschodnim obszarze Oceanu Spokojnego; pasaty nasilają się w wyniku czego woda z wybrzeży Ameryki Południowej jest przepychana szybciej w stronę Australii, a więc nie ma czasu na ogrzanie się - temperatura wód zmniejsza się o ok. 4°C poniżej wartości normalnych. POWSTAWANIE LODOWCÓW: Lodowce to nagromadzenie na powierzchni ziemi ogromnej ilości lodu, który ma zdolność poruszania się. Zajmują ok. 10% powierzchni lądowej ziemi i ok 2% powłoki wodnej. Powstają na skutek przekształcenia śniegu w lód lodowcowy. Dzieli się je na: • Lądolody (lodowce kontynentalne) - ogromne pokrywy lodowe przemieszczające się we wszystkich kierunkach ● Lodowce górskie - występujące w górach masy lodu, których ruch jest uwarunkowany przebiegiem dolin. ŚNIEG --> FIRN (śnieg zbity w grudki) --> LÓD FIRNOWY (biały lód, w którym ziarna lodu zespolone są masą lodową) --> LÓD LODOWCOWY Lodowce górskie mogą powstać, gdy: o Przez długi czas jest poniżej 0°C o Występują znaczne opady śniegu, gradu, krupy lub marznącej mżawki, których dostawa przewyższa tempo topnienia o Istnieje pole firnowe, czyli miejsce akumulacji śniegu i jego przeobrażania w lód lodowcowy, w zagłębieniu zwanym karem (cyrkiem, kotłem) Takie warunki istnieją powyżej granicy wiecznego śniegu, czyli umownej granicy powyżej której utrzymuje się śnieg. Nadmiar lodu w polu firnowym prowadzi do jego przedostania się poza próg skalny (transgresji) w postaci jęzorów lodowcowych, które po przekroczeniu linii wiecznego śniegu roztapiają się (ulegają ablacji) i dają początek rzekom. Gdy dostawy śniegu są równe ablacji następuje stagnacja - nic się nie zmienia. Za to gdy dostawy lodu są mniejsze od ablacji mamy regresję - jęzor lodowcowy się skraca. Rodzaje lodowców górskich: Lodowiec alpejski [dolinny) cechy: jedno pole firnowe, jeden jezor występowanie: Alpy, Andy, Kaukaz Lodowiec piedmontowy (podgórskil cechy: połączenie kilku jęzorów lodowcowych Lodowiec himalajski Idendrytycznyl cechy: wiele pól firnowych, jeden jezor występowanie: Himalaje, Pamir, Alaska, Karakorum, Tienszan Lodowiec pirenejski Icyrkowy) Hydrosfera Strona 1 Lodowiec fieldowy (norweskil cechy: kształt czapy lodowej położonej na płaskich szczytach [fieldachl, z której krótkie jezory lodowcowe spływają w różne strony występowanie: Góry Skandynawskie, Patagonia, Islandia, Spitsbergen Lodowce kraterowe cechy: jedno pole firnowe, jeden jezor występowanie: Alpy, Andy, Kaukaz Lodowiec alpejski Idolinny) Lodowiec piedmontowy (podgórskil cechy: połączenie kilku jęzorów lodowcowych wypływających z różnych pól firnowych i gromadzących się u podnóża gór występowanie: Alaska, Góry Skaliste, Spitsbergen SIEĆ RZECZNA: Lodowiec himalajski ● Idendrytyczny) cechy: wiele pol firnowych, jeden jezor występowanie: Himalaje, Pamir, Alaska, Karakorum, Tienszan WIELOLETNIA ZMARZLINA - warstwa stale przemarzniętego gruntu; zajmuje 14% powierzchni lądowej Ziemi; powstaje gdy temperatura powietrza przez większą część roku jest ujemna, ale opady śniegu są zbyt małe, aby powstał lodowiec. Podczas lata powierzchniowa warstwa zmarzliny odmarza do głębokości 1-2 metrów, tworząc półpłynną masę rozmarzniętego gruntu i wody - nazywa się to warstwą czynną. Lodowiec pirenejski Icyrkowy! cechy: niewielka powierzchnia, wypełnia pole firnowe, bez jęzorów lodowcowych występowanie: Pireneje, Karakorum, Alpy Skutki zaniku lodu na Ziemi: Podniesienie poziomu Oceanu Światowego (zatopienie niektórych obszarów) • Degradacja naturalnych ekosystemów (np. niedźwiedzi polarnych, fok) • Uszczuplenie potencjalnych zasobów wód słodkich (zanik zasilania rzek przez lodowce górskie) Wzrost metanu i nasilenie efektu cieplarnianego System rzeczny tworzą: Źródło - początek rzeki, czyli miejsce gdzie woda samoczynnie wypływa na powierzchnię • Ujście - miejsce, w którym rzeka wpływa do morza, jeziora lub łączy się z inną rzeką ● Dorzecze - powierzchnia, z której wszystkie wody spływają do jednej rzeki • Rzeka główna - rzeka uchodząca do zbiornika wodnego ● Lodowiec fieldowy (norweskil cechy: kształt czapy lodowej położonej na płaskich szczytach [fieldachl, z której krótkie jezory lodowcowe spływają w różne strony występowanie: Góry Skandynawskie, Patagonia, Islandia, Spitsbergen Dopływ - rzeka uchodząca do innej rzeki • Zlewisko - obszar, z którego wody odpływają do jednego morza lub oceanu • Dział wodny - granica pomiędzy zlewiskami i dorzeczami • Obszar bezodpływowy - powierzchnia, z której wody nie spływają do żadnego dorzecza ani zlewiska Lodowce kraterowe Rodzaje rzek: • Stałe - woda w korycie utrzymuje się przez cały rok (w strefach gdzie opady przewyższają parowanie) • Okresowe (periodyczne) - woda w korycie występuje regularnie tylko w porze deszczowej cechy: wypełniają kratery wulkanów występowanie: Kilimandžaro Epizodyczne - występują w klimacie suchym i pojawiają się po intensywnych opadach, nieregularnie; ich suche koryta nazywają się wadi lub uedy. Ustrój rzeczny to sposób zasilania rzeki w wodę (z deszczu lub topnienia śniegu albo lodu). Wyróżnia się wezbranie, czyli wysoki stan wody oraz niżówki, czyli niski stan. Najdłuższe rzeki: ● Wybrane ustroje rzeczne: 1. Równikowy - wysokie i niemal wyrównane przepływy w przeciągu roku (dzięki deszczom zenitalnym); np. Amazonka, Kongo. 2. Monsunowy - bardzo wysokie przepływy w trakcie monsunu letniego, a znikome w trakcie monsunu zimowego; np. Ganges, Jangcy. 3. Zwrotnikowy - niskie przepływy; niektóre rzeki wysychają; np. Senegal, Nil (część). 4. Śródziemnomorski - największe przepływy zimą, gdy zwiększone są opady; latem duże obniżenie; np. Tyber, Tag. AZJA - Jangcy AFRYKA - Nil 5. Oceaniczny - duże przepływy przez wysokie i regularne opady; latem się nieznacznie zmniejszają ze względu na zwiększone parowanie; np. Loara, Sekwana, Tamiza. 6. Lodowcowy - charakterystyczny dla rzek lodowcowych; największe przepływy późnym latem na skutek intensywnej ablacji lodowców, np. Ren, Rodan. 7. Śnieżny - przez większą część roku rzeki są zlodowacone; najwyższe stany występują wiosną wskutek topnienia śniegu; np. Lena, Ob, Jenisej. 8. Złożony - charakterystyczny dla rzek o więcej niż jednym sposobie zasilania; np. Wisła i Odra, które mają ustrój deszczowo- śnieżny. AMERYKA PÓŁNOCNA - Missisipi z Missouri AMERYKA POŁUDNIOWA - Amazonka AUSTRALIA - Murray z Darling Hydrosfera Strona 2 JEZIORA - naturalne śródlądowe zagłębienia terenu wypełnione wodą, nie mające kontaktu z Wszechoceanem. Wyróżniamy: Ze względu na ilość rozpuszczonych soli mineralnych: o Słodkie (zawartość soli do 1%) o Słonawe (1-20%) o Słone (powyżej 20%) • Ze względu na charakter wymiany wody: o Odpływowe o Bezodpływowe o Przepływowe Ze względu na okres wypełnienia wodą: o Stałe o Okresowe (wypełnione wodą w porze deszczowej) o Epizodyczne (wypełnione wodą po opadach) Ze względu na produktywność (żyzność) wód: o Oligotroficzne (mało żyzne; przejrzysta i dobrze natleniona woda) o Eutroficzne (żyzne; zielona woda z deficytem tlenu) o Dystroficzne (nieżyzne; brązowa woda o niewielkiej przejrzystości i prawie bez tlenu) ● ● TYPY GENETYCZNE JEZIOR: 1. Reliktowe - dawna część morza lub innego jeziora (Morze Kaspijskie, Jezioro Aralskie) 2. Wulkaniczne: a. Kraterowe - powstałe w kraterach (zagłębienia wewnątrz stożka wulkanu) po nieczynnych wulkanach (Jezioro Kurylskie) b. Kalderowe - powstałe w kalderze (zagłębienie w szczytowej części wulkanu)wygasłego wulkanu (Toba) c. Maary - powstałe z zagłębieniach powstałych przez wybuch wulkanu d. Lawowe - powstałe w zagłębieniach lawowych 3. Tektoniczne - powstałe w rowach lub obniżeniach tektonicznych (Jezioro Wiktorii, Ładoga, Tanganika, Morze Martwe) 4. Polodowcowe: a. Morenowe - w zagłębieniach wysoczyzny morenowej (Śniardwy, Mamry, Niegocin) b. Rynnowe - w rynnie polodowcowej (Hańcza, Gopło) c. Oczka polodowcowe - w wyniku wytapiania brył martwego lodu d. Cyrkowe - w zagłębieniach po polach firnowych lodowców górskich 5. Krasowe - powstałe w zapadliskach lub lejach krasowych 6. Rzeczne (starorzecza) - powstałe w wyniku akumulacji i erozji w dolinie rzecznej 7. Deltowe - położone w deltach rzek 8. Przybrzeżne - w wyniku oddzielenia od morza przez wydmy, mierzeje lub wały brzegowe (tebsko, Gardno, Jamno) 9. Zaporowe - wskutek przegrodzenia doliny rzecznej osuwiskiem lub obrywem skalnym 10. Bagienne - w wyniku utrudnionego odpływu wody gruntowej 11. Meteorytowe - w kraterach po uderzeniu meteorytu (Jezioro Kali, Jezioro Czystej Wody) Sztuczne jeziora powstają w wyniku zamknięcia doliny rzecznej przez zaporę wodną w celu spiętrzenia wody. Pełnią funkcje przeciwpowodziowe, żeglugowe, energetyczne, wyrównawcze, komunalne, przemysłowe czy rolnicze. WODY PODZIEMNE - ok. 30% zasobów wody słodkiej na Ziemi; mogą występować pod postacią: • Wód infiltracyjnych (powstałe w wyniku przesiąkania przez warstwy skalne wód opadowych) • Wód juwenilnych (pochodzących z kondensacji pary wodnej na powierzchni lub pod) • Wód reliktowych (wody uwięzione w skałach z dawnych epok geologicznych) Występowanie wód podziemnych zależy od wielkości opadów, parowania, budowy geologicznej, gęstości sieci wód powierzchniowych, szaty roślinnej oraz działalności człowieka. Strefa saturacji - strefa nasycenia wodą; poniżej zwierciadła wód podziemnych; jest to warstwa skalna całkowicie wypełniona wodą; warstwa wodonośna. Strefa aeracji - strefa napowietrzenia; powyżej zwierciadła wód podziemnych; częściowo wypełniona wodą i powietrzem. Zwierciadło wody podziemnej - granica pomiędzy strefą aeracji i saturacji; granica zasięgu wód podziemnych. Warstwa przepuszczalna" Strefa aeracji okno hydrologiczne Zwierciadło swobodne- Warstwa nieprzepuszczalna Zwierciadło napięte D Strefa saturacji (warstwa wodonośna) Wody przypowierzchniowe Wody zawieszone Wody gruntowe Wody wgłębne Wody głębinowe Hydrosfera Strona 3 1. Wody przypowierzchniowe: ● Zalegają do kilkudziesięciu cm pod powierzchnią Nie tworzą ciągłego poziomu wodonośnego • Zwierciadło występuje tuż pod powierzchnią Mogą być silnie zanieczyszczone Reagują na susze i opady ● ● 2. Wody gruntowe: Poniżej strefy aeracji (strefa pomiędzy powierzchnią, a zwierciadłem) • Zasilane przez opady lub wody przypowierzchniowe Głębokość do kilkudziesięciu metrów Podlega wahaniom sezonowym ● ● ● 3. Wody wgłębne: Przykryte skałami nieprzepuszczalnymi • Zasilane przez infiltrację (przesiąkanie) wód opadowych oraz wód z wyższych warstw wodonośnych przez okna hydrologiczne ● 4. Wody głębinowe: Na dużej głębokości • Odizolowane warstwą skał nieprzepuszczalnych Nie biorą udziału w cyklu hydrologicznym Są nieodnawialne i silnie zmineralizowane ● ● Strefa zasilania Studnia artezyjska Warstwa wodonośna Warstwa skał nieprzepuszczalnych Wody głębinowe Studnia subartezyjska Znaczenie wód podziemnych: geografia24.pl - Zasilają i dają początek rzekom. Wpływają na warunki życia roślin. Poziom hydrostatyczny Studnia artezyjska Strefa zasilania Biorą udział w cyklu hydrologicznym (oprócz wód głębinowych). Uczestniczą w procesach krasowienia. geografia24.pl Wody podziemne dzielimy, ze względu na rodzaj skał, na: Warstwowe (wypełniające pory skalne warstw przepuszczalnych np. piasków i żwirów) Szczelinowe (występują w spękanych skałach osadowych, magmowych i metamorficznych) Krasowe (zalegają w próżniach powstałych w wyniku procesów krasowych w skałach podlegających krasowieniu, np. wapieniach, dolomitach, gipsach. Wody termalne (cieplice) - wody, których temperatura jest o 5°C wyższa od średniej rocznej temperatury powietrza; występują głównie w miejscach dawnej lub współczesnej aktywności wulkanicznej. Szczególnym typem źródeł termalnych są gejzery. Wyrzut wody w gejzerze powoduje gwałtowne zagotowanie tej wody w kanale. Są źródłem wody dla rolnictwa i przemysłu. Wykorzystywane w lecznictwie i rekreacji (wody termalne i mineralne). Wykorzystywane w energetyce i ciepłownictwie (wody termalne). Hydrosfera Strona 4 Niecka artezyjska - niecka o specyficznym układzie warstw skalnych, na przemian przepuszczalnych i nieprzepuszczalnych, warunkujący występowanie wód artezyjskich lub subartezyjskich. Wody artezyjskie - powstają w wyniku naturalnego wypływu wody na powierzchnię; występują jeżeli poziom ciśnienia hydrostatycznego znajduje się nad powierzchnią ziemi. Wody subartezyjskie - słup wody w odwiercie nie sięga powierzchni, ponieważ ciśnienie jest za niskie (powierzchnia powyżej poziomu hydrostatycznego).