Wody powierzchniowe Tatr

Tatry charakteryzują się bogatą siecią hydrograficzną, należącą głównie do dorzecza Dunajca.

Cechy wód powierzchniowych:

• Cieki wodne są niewielkie, ale o dużych spadkach
• Występują znaczne wahania stanu wody, szczególnie podczas roztopów wiosennych i letnich opadów
• Liczne wodospady, z których najwyższy - Siklawa - ma 65 m wysokości

Example: Wodospad Siklawa, mający 65 metrów wysokości, jest najwyższym wodospadem w polskich Tatrach.

Fauna Tatr

Tatry są domem dla wielu gatunków zwierząt, w tym:

• Niedźwiedzia brunatnego
• Kozicy tatrzańskiej
• Świstaka tatrzańskiego

Highlight: Kozica tatrzańska i świstak tatrzański to gatunki endemiczne, występujące w Polsce tylko w Tatrach.

Działalność człowieka w Tatrach

Wpływ człowieka na środowisko Tatr obejmuje:

• Erozję gleb
• Wypas owiec na halach (obecnie prowadzony jako wypas kulturowy)
• Dawniej rozwijające się górnictwo i hutnictwo
• Obecnie dynamicznie rozwijającą się turystykę

Dla ochrony unikalnego środowiska utworzono Tatrzański Park Narodowy.

Zróżnicowanie środowiska Tatr Wysokich i Zachodnich

Tatry Wysokie:

• Zbudowane z granitów i łupków krystalicznych
• Charakteryzują się stromymi szczytami i ostrymi graniami
• Mają większe wysokości bezwzględne i różnice wysokości
• Występują tu wodospady i jeziora cyrkowe

Tatry Zachodnie:

• Zbudowane z wapieni i dolomitów
• Mają łagodniejszą rzeźbę
• Cechują się mniejszymi wysokościami bezwzględnymi i różnicami wysokości
• Występują tu formy krasowe: ponory, wywierzyska i suche doliny

Vocabulary: Ponor - miejsce, gdzie woda powierzchniowa wpływa pod ziemię w obszarach krasowych.

Środowisko Gór Świętokrzyskich

Góry Świętokrzyskie to jedno z najstarszych pasm górskich w Europie, charakteryzujące się bogatą historią geologiczną i unikalnym środowiskiem przyrodniczym.

Historia geologiczna

• Fałdowane dwukrotnie: podczas orogenezy kaledońskiej i hercyńskiej
• Pierwotne ukształtowanie zostało zniszczone przez czynniki zewnętrzne
• Fałdowanie alpejskie spowodowało zaburzenia tektoniczne, podniesienia i pocięcia uskokami
• Okresowo zalewane przez wody morskie
• Pokryte lądolodem, co przyczyniło się do powstania rumowisk skalnych, znanych jako gołoborza

Struktura i rzeźba terenu

• Góry składają się z 26 pasm rozdzielonych podłużnymi dolinami, tworząc charakterystyczną rzeźbę rusztową
• W Paśmie Chęcińskim, zbudowanym ze skał wapiennych, występują formy krasowe, w tym znana jaskinia Raj

Highlight: Rzeźba rusztowa Gór Świętokrzyskich jest unikatowa w skali Polski i stanowi o ich wyjątkowości krajobrazowej.

Klimat i roślinność

• Średnia roczna temperatura: 1-2°C
• Średnie roczne opady: 780 mm
• Dominująca roślinność:
  • Puszcza jodłowo-bukowa
  • Lasy modrzewiowe

Example: Świętokrzyski Park Narodowy chroni najcenniejsze fragmenty puszczy jodłowo-bukowej, będącej pozostałością po dawnej Puszczy Świętokrzyskiej.

Surowce mineralne i dziedzictwo górnicze

• Region uznawany za kolebkę górnictwa i hutnictwa w Polsce
• Bogate złoża rud żelaza, ołowiu i miedzi

Vocabulary: Gołoborza - rumowiska skalne charakterystyczne dla Gór Świętokrzyskich, powstałe w wyniku wietrzenia mrozowego.

Środowisko Sudetów

Sudety to pasmo górskie o charakterze gór zrębowych, rozciągające się wzdłuż granicy Polski z Czechami, od Bramy Morawskiej na wschodzie po rzekę Łabę na zachodzie.

Charakterystyka ogólna

• Długość: około 350 km
• Szerokość: około 50 km
• Typ: góry zrębowe

Budowa geologiczna

• Ukształtowane podczas hercyńskich ruchów górotwórczych (hercynidy)
• Skały budujące Sudety: gnejsy, gabra, marmury, kwarcyty, eklogity
• Procesy geologiczne:
  1. Fałdowanie i spękanie skał
  2. Powstawanie zapadlisk wypełnionych wodą morską
  3. Tworzenie się skał osadowych, w tym karbońskich pokładów węgla
  4. Powstanie powierzchni zrównania (penepleny) w wyniku procesów zewnętrznych
  5. Wypiętrzenie podczas orogenezy alpejskiej i utworzenie zrębu tektonicznego (krawędź sudecka)

Vocabulary: Peneplena - niemal płaska powierzchnia powstała w wyniku długotrwałej erozji obszaru górskiego.

Rzeźba terenu

• Zrąb górski podzielony uskokami na masywy i bloki, rozdzielone zapadliskami i dolinami erozyjnymi
• Brak ciągłości w budowie - cecha charakterystyczna gór zrębowych
• Karkonosze przekształcone przez lodowce górskie
• Formy skalne powstałe w wyniku wietrzenia fizycznego i chemicznego:
  • Granitowe ostańce skalne: Pielgrzymy, Słonecznik, Borówczane Skały, Owcze Skały

Skały i minerały

• Skały magmowe: granity, diabazy, andezyty, gabra, bazalty, melafiry
• Skały osadowe: piaskowce, margle, węgle, torfy, gliny
• Skały metamorficzne: gnejsy, marmury, kwarcyty, eklogity
• Kamienie półszlachetne: agaty, ametysty

Klimat i roślinność

• Klimat górski o cechach klimatu morskiego
• Dominacja powietrza polarno-morskiego
• Opady:
  • 800 mm u podnóży
  • 1200 mm na grzbietach (przewaga latem)
• Występowanie wiatru typu fenowego
• Piętra klimatyczno-roślinne zmieniające się co 200 m
• Na płaskich grzbietach: wysokogórskie torfowiska i młaki (wypływy wód podziemnych)

Definition: Młaka - podmokły teren w górach, gdzie woda wypływa na powierzchnię, tworząc specyficzne środowisko roślinne.

Wody powierzchniowe

• Główne rzeki: Nysa Kłodzka, Bystrzyca, Kaczawa, Bóbr z Kwisą, Nysa Łużycka
• Charakterystyka rzek:
  • Duże spadki
  • Częste zmiany stanu wody
  • Gwałtowne wezbrania (szczególnie latem)
• Zbiorniki retencyjne o funkcji przeciwpowodziowej i energetycznej:
  • Jezioro Otmuchowskie
  • Jezioro Nyskie
  • Jezioro Mietkowskie
  • Jezioro Pilchowickie
• Wodospady na progach skalnych rzek i potoków, np. Szklarki, Kamieńczyka

Highlight: Sudety, dzięki swojej zróżnicowanej budowie geologicznej i rzeźbie terenu, oferują bogactwo form krajobrazowych, od malowniczych dolin rzecznych po imponujące formacje skalne i wodospady.

Środowisko Sudetów

Sudety to góry zrębowe o długości około 350 km i szerokości 50 km, rozciągające się wzdłuż granicy z Czechami.

Vocabulary: Peneplena - powierzchnia zrównania powstała w wyniku długotrwałych procesów niszczących.

Example: Charakterystyczne formy skalne Karkonoszy to granitowe ostańce, takie jak Pielgrzymy czy Słonecznik.

Położenie, obszar i podział Tatr

Tatry stanowią centralną część Karpat Zachodnich, zajmując powierzchnię 785 km². Większość tego pasma górskiego znajduje się na terenie Słowacji, a mniejsza część w Polsce, w województwie małopolskim.

Podział Tatr obejmuje trzy główne części:

1. Tatry Zachodnie
2. Tatry Wysokie
3. Tatry Bielskie

Highlight: Najwyższym szczytem Tatr po stronie polskiej są Rysy $2499 m n.p.m.$, natomiast po stronie słowackiej - Gerlach.

Środowisko Tatr

Budowa geologiczna Tatr jest rezultatem ostatniej orogenezy alpejskiej. Znaczący wpływ na ich strukturę mają mezozoiczne osady morskie oraz płaszczowiny powstałe w płytkim morzu.

Vocabulary: Orogeneza - proces tworzenia się gór w wyniku ruchów tektonicznych skorupy ziemskiej.

Rzeźba wysokogórska Tatr charakteryzuje się następującymi formami:

• Turnie (ostre szczyty)
• Granie (ostre grzbiety górskie)
• Żleby (strome rynny skalne)
• Stożki piargowe (stożkowate nagromadzenia okruchów skalnych)
• Doliny U-kształtne (wyżłobione przez lodowce)
• Kotły polodowcowe (cyrki lodowcowe)
• Jeziora cyrkowe (powstałe w kotłach polodowcowych)

Formy krasowe występują głównie w Tatrach Zachodnich, gdzie dominują skały wapienne. Do charakterystycznych form krasowych należą:

• Wywierzyska (źródła krasowe)
• Jaskinie ze stalaktytami, stalagmitami i stalagnatami
• Wąwozy
• Żłobki krasowe

Definition: Proces krasowienia to rozpuszczanie skał wapiennych przez wodę zawierającą dwutlenek węgla.

Klimat Tatr jest surowszy niż na obszarach nizinnych ze względu na rzeźbę wysokogórską. Charakteryzuje się:

• Spadkiem temperatury o 0,6°C na każde 100 m wysokości
• Wyższymi sumami opadów, przyczyniającymi się do wezbrań rzek i powodzi

Piętra klimatyczno-roślinne w Tatrach zmieniają się wraz z wysokością, niezależnie od strefy klimatycznej. Roślinność jest elementem astrefowym, dostosowującym się do warunków wysokościowych.