Powstanie cesarstwa rzymskiego i pryncypat (27 r.p.n.e.- III w.n.e.)
Oktawian po pokonaniu Marka Antoniusza postanowił zachować pozory trwania republiki. W 27 r. p.n.e. Oktawian wystąpił przed senatem i przekazał mu swoje nadzwyczajne uprawnienia. W zamian otrzymał tytuł Augusta (wywyższony, dostojny).
Oktawian August utworzył nowy ustrój, który nazwano pryncypatem: powstała nowa lista senatorów i cesarz znajdował się na niej jako pierwszy (łac. princeps senatus - stąd też pochodzi nazwa tego ustroju), zachowano urzędy republikańskie, ale większość z nich przejął cesarz wraz z przysługującymi im uprawnieniami, cesarz stał na czele armii, podlegała mu większość administracji, był najwyższym kapłanem, kierował wymiarem sprawiedliwości, senat nadal pełnił ważne funkcje, np. administrował częścią prowincji, a jego postanowienia miały moc ustaw, utworzono nowe urzędy, które nie były kadencyjne i za ich sprawowanie wypłacano wynagrodzenie, nowym urzędem był prefekt pretorianów (gwardii strzegącej cesarza i jego rodziny), funkcjonowała rada cesarska (organ doradczy władcy).
Oktawian August nie wprowadził dziedzictwa tronu - formalnie republika wciąż istniała, cesarze starali się wyznaczać następców i już za swojego życia nadawali im wysokie urzędy, zazwyczaj senat wybierał wskazanego kandydata.
W III w. n.e. cesarstwo rzymskie pogrążyło się w kryzysie.
Przejawy kryzysu w cesarstwie rzymskim:
- Dosłabienie władzy cesarskiej - kolejni cesarze byli wynoszeni na tron przez armię i często przez nią obalani, niektórzy panowali tylko przez kilka miesięcy,
- Zagrożenie granic państwa - najazdy m.in. na Wschodzie (Persowie), ataki plemion barbarzyńskich nad Renem i Dunajem,
- Problemy rzymskiej armii w zakresie obrony granic - brakowało oddziałów, które mogłyby wspomóc zagrożone najazdami regiony, nielegalne przejmowanie władzy (uzurpacja) - dochodziło do tego w przygranicznych prowincjach, a najczęściej czynili to lokalni dowódcy wojskowi, kryzys gospodarczy.
Kryzys cesarstwa rzymskiego zakończył cesarz Dioklecjan (panował na przełomie III i IV w. n.e.). Dioklecjan ustanowił system tetrarchii, czyli rządy czterech władców: dwóch starszych władców nosiło tytuł augustów, a dwóch młodszych cezarów, państwo pozostało jednością, ale każdy z augustów (wraz ze współrządzącym z nim cezarem) odpowiadał za inną jego część, po 20 latach augustowie mieli abdykować, a ich miejsce zająć cezarzy i dobrać sobie kolejnych dwóch następców.
System tetrarchii szybko się załamał i przestał funkcjonować. Od panowania Dioklecjana zmienił się ustrój cesarstwa - nowy nazwano dominatem (łac. dominus - pan): wzmocnienie władzy cesarskiej - cesarz był nie tylko pierwszym senatorem, ale też panem i bogiem, reforma armii - część z niej stacjonowała przy granicach, a część w prowincjach, dzięki czemu sprawniej reagowano na zagrożenia, rozbudowa administracji.
Zmiany wprowadzone w cesarstwie rzymskim osłabiły lokalnych dowódców i senatorskie rody, powstał zaś rozbudowany system administracji państwowej. W 395 r. n.e. nastąpił trwały podział cesarstwa rzymskiego na dwie części - dokonał tego cesarz Teodozjusz Wielki.
Przyczyny podziału cesarstwa rzymskiego:
- Najazdy barbarzyńców i konieczność szybkiego reagowania na nie,
- Trudności w zarządzaniu dużym państwem, coraz wyraźniejsze różnice pomiędzy zachodnią i wschodnią częścią cesarstwa - w pierwszej dominowała kultura łacińska, a w drugiej grecka. Cesarstwo zachodniorzymskie miało stolicę w Rzymie, a wschodniorzymskie w Konstantynopolu.
