Wojny bałkańskie i przyczyny I wojny światowej

Konflikt bałkański rozpoczął się od I wojny bałkańskiej $1912-1913$, w której Serbia, Bułgaria, Grecja i Czarnogóra stanęły przeciwko Turcji. Państwa bałkańskie chciały usunąć Turków z regionu i zdobyć Macedonię. W wyniku konfliktu Turcja straciła znaczne terytoria, a Albania uzyskała niepodległość.

II wojna bałkańska (1913) wybuchła, gdy niezadowolona Bułgaria zaatakowała swoich dawnych sojuszników. Skutkowało to dalszymi stratami terytorialnymi Bułgarii i wzmocnieniem pozycji Serbii na Bałkanach.

Przyczyny I wojny światowej były złożone. Niemcy dążyły do zdobycia kolonii, Francja chciała się odegrać za wcześniejszą klęskę w wojnie z Prusami, a Rosja i Austro-Węgry rywalizowały o wpływy na Bałkanach. Bezpośrednią przyczyną wybuchu wojny był zamach na arcyksięcia Franciszka Ferdynanda w Sarajewie (28.06.1914), dokonany przez serbskiego zamachowca.

Czy wiesz, że... Wojny bałkańskie są uważane za "próbę generalną" przed I wojną światową, pokazując jak niestabilny był region i jak łatwo lokalny konflikt mógł przerodzić się w światową wojnę.

Sojusze wojenne i ważne daty wojny

Przed wybuchem wojny powstały dwa wielkie bloki militarne. Trójprzymierze zostało utworzone w 1882 roku przez Niemcy, Austro-Węgry i Włochy (te ostatnie opuściły je w 1915). Po drugiej stronie stało trójporozumienie (ententa), które powstało gdy Rosja dołączyła w 1907 roku do sojuszu Francji i Wielkiej Brytanii.

Wojna rozpoczęła się 28.07.1914, miesiąc po zamachu w Sarajewie. Kluczowe wydarzenia to bitwa nad Marną (1914), która zatrzymała niemiecki atak na Paryż, oraz ofensywa Brusiłowa (1916). Ważne były też krwawe bitwy pod Verdun i nad Sommą (obie 1916), które pochłonęły setki tysięcy ofiar.

W Rosji wybuchły dwie rewolucje: lutowa (03.03.1917) i październikowa (07.11.1917), które zmieniły bieg wojny na froncie wschodnim. USA włączyły się do wojny w 1917 roku, przechylając szalę na korzyść ententy.

I wojna światowa zakończyła się rozejmem w Compiègne (11.11.1918). Dla Polski kluczowe były: Akt 5 listopada (1916), kryzys przysięgowy (1917) oraz 14 punktów Wilsona (1918), które zapowiadały utworzenie niepodległej Polski.

Pamiętaj! 11 listopada to nie tylko data zakończenia I wojny światowej, ale również Święto Niepodległości w Polsce.

Kluczowe postacie I wojny światowej

Thomas Woodrow Wilson był prezydentem USA, który wprowadził kraj do wojny w 1917 roku. Jego słynne 14 punktów zawierały propozycję utworzenia niepodległej Polski z dostępem do morza.

Polski ruch niepodległościowy miał dwie główne orientacje. Józef Piłsudski reprezentował orientację proaustriacką, tworząc Legiony Polskie walczące u boku państw centralnych. Roman Dmowski stał na czele orientacji prorosyjskiej, wierząc że zwycięstwo ententy pomoże zjednoczyć ziemie polskie.

Józef Haller dowodził Błękitną Armią, polskim wojskiem formowanym we Francji. Włodzimierz Lenin był przywódcą rewolucji październikowej w Rosji, która doprowadziła do wycofania się tego kraju z wojny. Mikołaj II, ostatni car Rosji i tytularny król Polski, został obalony podczas rewolucji lutowej.

Każda z tych postaci odegrała kluczową rolę w kształtowaniu losów wojny i powojennej Europy. Dla Polaków szczególnie ważne były działania Piłsudskiego i Dmowskiego, którzy mimo różnych poglądów dążyli do wspólnego celu - niepodległości Polski.

Ciekawostka: Zanim Józef Piłsudski stał się przywódcą odrodzonego państwa polskiego, był więziony przez Niemców za odmowę złożenia przysięgi na wierność państwom centralnym podczas tzw. kryzysu przysięgowego.

Pojęcia i nowe rodzaje broni

I wojna światowa przyniosła rewolucję w sztuce wojennej. Niemcy rozpoczęli konflikt stosując strategię wojny błyskawicznej, polegającej na niespodziewanym, szybkim ataku. Po zatrzymaniu natarcia wojska okopały się, przechodząc do wojny pozycyjnej - długotrwałych walk z umocnionych pozycji.

Na morzu pojawiły się U-booty, niemieckie okręty podwodne, które prowadziły nieograniczoną wojnę podwodną, atakując nawet statki neutralnych państw. To właśnie zatopienie amerykańskich statków doprowadziło do włączenia się USA do wojny w 1917 roku.

Rewolucja w Rosji przyniosła nowe pojęcia jak rady delegatów robotniczych i żołnierskich oraz bolszewicy - radykalna grupa pod przywództwem Lenina, dążąca do światowej rewolucji komunistycznej. W Polsce powołano Radę Regencyjną - organ władzy zastępujący króla.

Po raz pierwszy na masową skalę użyto czołgów, samolotów i gazów trujących. Wprowadzono też karabiny maszynowe, które dziesiątkowały atakujących żołnierzy. Pojawiły się telefony polowe ułatwiające komunikację, a także działa kolejowe o dużym zasięgu.

Uwaga! Nowe rodzaje broni dramatycznie zwiększyły liczbę ofiar - w I wojnie światowej zginęło prawie 10 milionów żołnierzy, a około 20 milionów zostało rannych!

Rewolucje w Rosji

Rewolucja lutowa w Rosji wybuchła w 1917 roku z powodu katastrofalnej sytuacji kraju. Do 1916 roku Rosja straciła około 5 milionów żołnierzy, a w miastach brakowało żywności. Strajki w Piotrogrodzie doprowadziły do abdykacji cara Mikołaja II i powstania republiki.

Skutkiem rewolucji lutowej było powstanie dwuwładzy. Z jednej strony działał Rząd Tymczasowy reprezentujący burżuazję, z drugiej - rady delegatów robotniczych i żołnierskich cieszące się poparciem mas. Ta sytuacja nie mogła trwać długo.

Rewolucja październikowa została wywołana przez bolszewików pod przywództwem Lenina. Ludzie byli rozczarowani polityką Rządu Tymczasowego, a bolszewicy obiecywali zakończenie wojny i rozdanie ziemi chłopom. W listopadzie 1917 roku (według kalendarza gregoriańskiego) uzbrojeni robotnicy i żołnierze opanowali Piotrogród i aresztowali członków Rządu Tymczasowego.

W wyniku rewolucji Rosja przekształciła się w Rosję Radziecką, ziemię rozdzielono między chłopów, a w marcu 1918 roku podpisano pokój brzeski z państwami centralnymi. Wkrótce wybuchła trwająca do 1922 roku wojna domowa.

Ciekawostka: Chociaż rewolucja nazywana jest "październikową", według używanego dziś kalendarza gregoriańskiego wybuchła 7 listopada 1917 roku. Rosja używała wówczas przestarzałego kalendarza juliańskiego.

Koniec wojny i rozpad imperiów

Przystąpienie USA do I wojny światowej w kwietniu 1917 roku było kluczowym momentem konfliktu. Amerykanie wypowiedzieli wojnę Niemcom, gdy niemieckie U-booty zaczęły zatapiać ich statki handlowe.

Rewolucja październikowa początkowo poprawiła sytuację państw centralnych. W marcu 1918 roku Rosja Radziecka podpisała pokój brzeski, co pozwoliło Niemcom przerzucić wojska na front zachodni. Jednak po nieudanym ataku na Paryż i przybyciu amerykańskich posiłków, armia niemiecka zaczęła się cofać.

11 listopada 1918 roku nowy rząd Niemiec podpisał rozejm z aliantami na twardych warunkach dyktowanych przez Francję. Ponieważ pozostałe państwa centralne zakończyły walkę wcześniej, I wojna światowa dobiegła końca.

Austro-Węgry rozpadły się jesienią 1918 roku. Narody zamieszkujące monarchię wykorzystały jej słabość, tworząc własne państwa: Czechosłowację, Węgry i Królestwo Serbów, Chorwatów i Słoweńców $później Jugosławię$. Galicja znalazła się w granicach odrodzonej Polski. W początkach listopada Austro-Węgry podpisały rozejm z aliantami, a 12 listopada Austria została republiką.

Warto zapamiętać: Rozpad Austro-Węgier i osłabienie Rosji oraz Niemiec stworzyły "okno możliwości" dla odzyskania przez Polskę niepodległości po 123 latach niewoli!

Skutki wojny i szansa dla Polski

I wojna światowa przyniosła ogromne zniszczenia i straty. Zginęło prawie 10 milionów żołnierzy, a około 20 milionów zostało rannych. Po wojnie wybuchła pandemia grypy hiszpanki $1918-1919$, która spowodowała śmierć kolejnych 20 milionów ludzi.

Wojna zmieniła również pozycję społeczną kobiet. Ponieważ mężczyźni walczyli na froncie, kobiety podjęły pracę w fabrykach i urzędach. W wielu krajach otrzymały prawa wyborcze, co było wielkim krokiem w kierunku równouprawnienia.

Mapa Europy uległa radykalnej zmianie. Powstała Rosja Radziecka, rozpadły się Austro-Węgry, a Niemcy stały się republiką. W Europie utworzono 11 nowych państw, w tym Polskę.

Lata 1914-1918 stworzyły sprzyjające okoliczności dla sprawy polskiej. Przyczyny I wojny światowej doprowadziły do sytuacji, w której zaborcy Polski stanęli przeciwko sobie, łamiąc dotychczasową solidarność w kwestii polskiej. Polacy wykorzystali tę okazję, organizując różne formacje wojskowe i prowadząc działania dyplomatyczne na rzecz niepodległości.

Pamiętaj: I wojna światowa w Polsce to nie tylko walki na jej terenach, ale przede wszystkim działania Polaków na różnych frontach i na arenie międzynarodowej, które doprowadziły do odzyskania niepodległości w 1918 roku!

Polskie orientacje polityczne i Akt 5 listopada

W czasie I wojny światowej polskie elity polityczne podzieliły się na dwie główne orientacje. Józef Piłsudski reprezentował orientację proaustriacką, organizując drużyny strzeleckie w Galicji. Po wybuchu wojny próbował wywołać powstanie w Królestwie Kongresowym, ale nie znalazł wystarczającego poparcia. Utworzył jednak Legiony Polskie, które stały się zalążkiem polskiego wojska i przypominały Europie o dążeniach Polaków do własnego państwa.

Roman Dmowski przewodził orientacji prorosyjskiej, licząc na zjednoczenie ziem polskich pod egidą Rosji. Jego plany nie powiodły się początkowo, gdyż Rosja odmówiła utworzenia polskich oddziałów wojskowych.

Akt 5 listopada $1916$ był przełomowym momentem w sprawie polskiej. Niemcy i Austro-Węgry, potrzebując polskich rekrutów, ogłosiły utworzenie niezależnego Królestwa Polskiego, które miało pozostawać w sojuszu z państwami centralnymi. Dokument nie określał precyzyjnie granic nowego państwa ani nie wyznaczał króla.

Bezpośrednie przyczyny wydania aktu były pragmatyczne - państwa centralne potrzebowały polskich żołnierzy. Jednak jego skutki okazały się dalekosiężne. Francja i Wielka Brytania, zaniepokojone niemiecką inicjatywą, nakłoniły Rosję do złożenia Polakom lepszej oferty. W ten sposób Akt 5 listopada wywołał międzynarodowe zainteresowanie sprawą polską i przyczynił się do uznania prawa Polaków do niepodległości.

Ciekawostka: Choć Akt 5 listopada był w dużej mierze propagandowym manewrem Niemiec, stał się pierwszym od czasu rozbiorów międzynarodowym dokumentem uznającym prawo Polaków do własnego państwa!