Początek i przebieg powstania Chmielnickiego

Powstanie Chmielnickiego rozpoczęło się w 1648 roku i szybko zyskało na sile. Oddziały Chmielnickiego powiększały się, korzystając z początkowych porażek wojsk Rzeczypospolitej. Kluczowe wydarzenia w początkowej fazie powstania obejmowały:

1. Porażkę Polski nad Żółtymi Wodami.
2. Klęskę wojsk polskich pod Piławcami, gdzie żołnierze uciekli z pola bitwy, otwierając Chmielnickiemu drogę w głąb państwa polsko-litewskiego.

Highlight: Obie strony konfliktu walczyły z dużą brutalnością, co przyczyniło się do eskalacji napięć.

Od Zbaraża do Batoha

Po śmierci króla Władysława IV tron objął Jan Kazimierz Waza, zwolennik rozejmu z Kozakami. Mimo to, Chmielnicki kontynuował walkę. Ważne wydarzenia tego okresu to:

1. Oblężenie Zbaraża w 1649 roku, gdzie obroną dowodził Jeremi Wiśniowiecki.
2. Bitwa pod Zborowem, zakończona klęską Polski i podpisaniem ugody zborowskiej.

Definition: Ugoda zborowska - porozumienie zawarte między Rzeczpospolitą a Kozakami, które zakładało m.in. powiększenie rejestru kozackiego do 40 000 osób i przyznanie urzędów w województwach kozackich tylko prawosławnej szlachcie.

Ugoda zborowska nie weszła w życie z powodu sprzeciwu senatorów, co doprowadziło do wznowienia walk w 1651 roku. Kluczowe bitwy tego okresu to:

1. Bitwa pod Beresteczkiem - punkt zwrotny kampanii, zakończony zwycięstwem Polaków.
2. Bitwa pod Białą Cerkwią - kolejna porażka Kozaków.
3. Bitwa pod Batohem w 1652 roku - zwycięstwo Kozaków nad siłami cesarskimi.

Konflikt zakończył się ugodą w Żwańcu w 1653 roku, która przywróciła najkorzystniejsze dla Kozaków postanowienia ze Zborowa. Jedynym sukcesem Rzeczypospolitej w tym okresie było podpisanie sojuszu z Tatarami.

Wojna z Moskwą

Hetman Bohdan Chmielnicki, dążąc do uniezależnienia się od Rzeczypospolitej, podjął decyzję o oddaniu się pod protekcję Moskwy. Kluczowe wydarzenia tego okresu to:

1. Ugoda w Perejasławiu $1654$ - oddanie Moskwie władzy nad naddnieprzańską Ukrainą i Kozakami, z zachowaniem ich praw.
2. Wypowiedzenie wojny Rzeczypospolitej przez Moskwę i wkroczenie wojsk rosyjskich na Ukrainę i Litwę.
3. Zdobycie Smoleńska przez wojska moskiewskie.

Highlight: Rozejm między Moskwą a Janem Kazimierzem został zawarty z obawy cara przed wzrostem potęgi szwedzkiej.

Po śmierci Chmielnickiego, nowy hetman kozacki Iwan Wyhowski podpisał unię hadziacką $1658$, która miała utworzyć Rzeczpospolitą Trojga Narodów.

Definition: Rzeczpospolita Trojga Narodów - planowana federacja Polski, Litwy i autonomicznej Ukrainy, mająca odzyskać ziemie utracone w Perejasławiu.

Moskwa, niezadowolona z tego porozumienia, zaatakowała, ale poniosła porażki pod Połonką i Cudnowem w 1660 roku. Jednak wewnętrzne konflikty wśród Kozaków i w Polsce osłabiły pozycję Rzeczypospolitej.

Skutki powstania kozackiego

Wojna z Moskwą zakończyła się niekorzystnym dla Polski rozejmem w Andruszowie w 1667 roku. Główne skutki tego konfliktu to:

1. Utrata przez Rzeczpospolitą części Ukrainy.
2. Oddanie Moskwie ziem: smoleńskiej, siewierskiej i czernihowskiej.
3. Ukazanie słabości państwa polsko-litewskiego na arenie międzynarodowej.

Highlight: Rozejm w Andruszowie był punktem zwrotnym w historii regionu, pokazującym rosnącą potęgę Moskwy kosztem Rzeczypospolitej.

Powstanie Chmielnickiego i jego następstwa znacząco wpłynęły na układ sił w Europie Wschodniej, przyczyniając się do osłabienia pozycji Rzeczypospolitej i wzrostu znaczenia Rosji w regionie. Skutki powstania Chmielnickiego odczuwalne były przez wiele kolejnych dekad, wpływając na kształtowanie się relacji między Polską, Ukrainą i Rosją.

Przyczyny powstań kozackich

Powstania kozackie w XVII wieku miały złożone podłoże społeczno-ekonomiczne i religijne. Głównym czynnikiem była postępująca polska kolonizacja Ukrainy, która prowadziła do konfliktów między szlachtą a Kozakami. Magnaci i szlachta otrzymywali ziemie na Ukrainie, nakładając na miejscową ludność, w tym Kozaków, coraz większe obciążenia pańszczyźniane.

Highlight: Ograniczanie rejestru kozackiego było jednym z kluczowych powodów niezadowolenia Kozaków.

Vocabulary: Rejestr kozacki - imienny wykaz żołnierzy kozackich służących Rzeczypospolitej, którzy otrzymywali żołd i byli zwolnieni z powinności pańszczyźnianych.

Istotną rolę odgrywały również różnice religijne. Prawosławni Kozacy uważali się za obrońców swojej wiary i byli niechętni wobec katolicyzmu. Zawarcie unii brzeskiej i rozbudowa kościoła unickiego pogłębiały poczucie zagrożenia wśród Kozaków.

Pierwsze bunty kozackie zaczęły wybuchać już pod koniec XVI wieku. Kolejne powstania, szybko tłumione przez władze Rzeczypospolitej, miały miejsce w latach 30. XVII wieku. W odpowiedzi na te wystąpienia, sejm podjął decyzję o obniżeniu rejestru kozackiego i zezwolił na traktowanie Kozaków jak chłopów pańszczyźnianych.

Wybuch powstania Chmielnickiego

Bezpośrednie przyczyny wybuchu powstania Chmielnickiego w 1648 roku obejmowały:

1. Dalsze ograniczanie praw i wolności kozackich.
2. Wzrost wymiaru powinności pańszczyźnianych na Ukrainie.
3. Niezadowolenie Kozaków z powodu braku zgody sejmu na rozpoczęcie konfliktu z Turcją i włączenie Kozaków do regularnego wojska w 1646 roku.
4. Osobisty spór Bohdana Chmielnickiego z polskim szlachcicem, który doprowadził do uzyskania przez Chmielnickiego wsparcia wojskowego od chana krymskiego.

Quote: "Spór Bohdana Chmielnickiego z polskim szlachcicem, otrzymanie wojska od chana krymskiego w celu walki z Rzeczypospolitą."

Te czynniki doprowadziły do wybuchu największego powstania kozackiego, które miało znaczący wpływ na losy Rzeczypospolitej i całego regionu.