Średniowiecze (polska) - streszczenie epoki, historia

Alternatywny zapis:

kiedy z północy zaczęli przybywać Germanie. Imperium Rzymskie pomogło w rozwoju handlu. Istniał wtedy tzw. bursztynowy szlak czyli szlak handlowy łączący wszystkie kraje nad Morzem Śródziemnym z terenami na południowym wybrzeżu Bałtyku. → Słowianie na ziemiach polskich Plemiona słowiańskie osiedliły się na terenach Polski w V-VI w. Mieszkali oni z dala od wczesnośredniowiecznych ośrodków cywilizacyjnych i politycznych Europy. Większość osad zakładano w dolinach rzek. Podstawowym zajęciem Słowian na ziemiach polskich było prymitywne rolnictwo. Początkowo stosowano tzw. gospodarkę żarową, którą z czasem zastąpiono gospodarką przemienno-odłogową. Ten sposób gospodarowania przyczynił się do ustabilizowania się osadnictwa. Słowianie uprawiali proso, groch, soczewicę oraz warzywa. Hodowali zaś trzodę i woły. Ludność utrzymywała się też z myślistwa i bartnictwa (pszczelarstwo). Rolnicy sami budowali sobie chaty i wyrabiali potrzebne narzędzia. Słowianie żyli w rozproszeniu, najczęściej w pojedynczych gospodarstwach. → organizacja społeczna Słowian ● ród jako podstawowa jednostka organizacji gospodarstwa i osady tworzyły wspólnoty sąsiedzkie zwane opolami. Każde opole miało określone terytorium. ● starszyzna decydowała o wspólnych przedsięwzięciach gospodarczych, troszczyła się o utrzymanie porządku i bezpieczeństwa, rozstrzygała konflikty opola, które nie były wspólnotami sąsiedzkimi zamieniały się w plemiona plemiona tworzyły własne prawa i zapewniały bezpieczeństwo współplemieńcom o budowie grodów, zasieków, dróg czy mostów decydował wiec wiec wybierał również księcia, który stawał się wodzem księciowi podlegała stała drużyna → pierwsze państwa plemienne Procesy państwowotwórcze na terenie Polski zostały zapoczątkowane dopiero w IX w. Dzięki nadwyżkom w produkcji rolnej książęta mogli tworzyć aparat państwowy, na który składały się dwór i drużyna zbrojnych. Na rozpoczęcie procesów państwowotwórczych wpływ miały też wojny między plemionami, które prowadziły do trwałych zmian w organizacji plemion. Drogą podbojów lub przez dobrowolne sojusze formowały się silniejsze związki plemienne. W drugiej połowie IX w. najsilniejsze państwo plemienne utworzyli książęta Wiślan, których naczelnym grodem był Kraków. Dalszy rozwój państwa powstrzymała ekspansja monarchii wielkomorawskiej, która podbiła kraj Wiślan oraz Śląsk. Po jej upadku w X w. te dwie krainy zostały podporządkowane monarchii czeskiej. PLEMIONA POLSKIE Najstarszy spisany przekaz na temat plemion słowiańskich żyjących na ziemiach polski znajduje się w Geografie Bawarskim (IX w.). Wolinianie, Pyrzyczanie -> Pomorze Zachodnie Bobrzanie, Dziadoszanie, Ślężanie, Opolanie, Golęszyce -> Śląsk Wiślanie, Lędzianie -> Małopolska Mazowszanie, Polanie -> Mazowsze 2. Początki państwa polskiego → początki państwa Polan Siedziby plemienia Polan znajdowały się na Wysoczyźnie Gnieźnieńskiej, a rządy sprawowali książęta z rodu Piastów. Plemienne państewko Polan powstało w drugiej połowie IX w. Największe przyspieszenie powstawania nowych grodów nastąpiło ok. 940 r. Wtedy m.in. powstał gród w Gnieźnie, który za panowania Mieszka I stał się siedzibą władcy. W latach 40. i 50. X w. nastąpiła ekspansja piastowskiego państwa na obszary zajmowane przez sąsiednie plemiona. Pierwsze wzmianki o państwie Piastów pojawiają się w XII w. w kronice Galla Anonima. Wymienił on postać ubogiego Piasta (założyciel rodu) oraz trzech pierwszych książąt: Siemowita, Leszka i Siemomysła (ojciec Mieszka I). ROZWÓJ TERYTORIALNY POLSKI ZA RZĄDÓW MIESZKAI Po opanowaniu w X w. całej Wielkopolski Piastowie kontynuowali ekspansję. Zajęli wtedy Kujawy oraz Mazowsze, a także dotarli do siedziby Lędzian. Ponadto dotarli również do terenów Słowian polabskich oraz granic państw niemieckiego i czeskiego. Walki toczyły się także w okolicach dolnej Odry (Pomorze Zachodnie). Polanie zajęli również ziemię Lubuską, dzięki czemu bezpośrednio graniczyli z cesarstwem. Panujący wówczas Mieszko I uznał jednak zwierzchność Ottona I, któremu zaczął płacić trybut. ➜chrzest Polski Wraz z nawiązaniem kontaktów z państwem niemieckim Mieszko I zapoczątkował również stosunki z państwem czeskim. Na mocy porozumienia (965 r.) z księciem czeskim Bolesławem I Srogim Mieszko I bierze ślub z księżniczką Dobrawą. Poniekąd pod wpływem żony władca Polski decyduje się przyjąć i chrzest. Wydarzenie z 966 r. uczyniło Mieszka równorzędnym partnerem dla innych chrześcijańskich książąt, umożliwiło starania o koronę królewską, włączyło państwo Polan do kręgu kultury łacińskiej. W 968 r. utworzone zostało arcybiskupstwo w Magdeburgu, które rościło sobie pretensje do zwierzchności nad chrystianizowanymi krajami słowiańskimi. Jednak dzięki powstaniu pierwszego biskupstwa w Poznaniu, zmniejszyło się zagrożenie popadnięcia kraju w zależność niemieckiej hierarchii kościelnej. → postępy w tworzeniu monarchii Przyjęcie chrześcijaństwa i zawarcie nowych sojuszów znacznie przyspieszyły proces scalania państwa Piastów i jego ekspansję. Już w 967 r. Mieszko I pokonał niemieckiego buntownika Wichmana. Następnie do Polski dołączył Pomorze. Cztery lata potem doszło do konfliktu władcy piastowskiego z margrabią marchii łużyckiej - Hodonem. Ostatecznie jego wojska zostały rozbite w bitwie pod Cedynią w 972 r. W kolejnych latach Mieszko I zabiegał o przychylność kolejnych cesarzy: Ottona II oraz Ottona III. Po śmierci Dobrawy wziął ślub z Odą, czym zbliżył się do arystokracji niemieckiej. Śmierć Dobrawy przyczyniła się również do trwałego zerwania sojuszu z Czechami. W 985 r. Mieszko I zajął ziemię krakowską, którą podarował synowi, a w 990 r. odebrał Czechom Śląsk. Przez znaczne zaangażowanie w zachodnie sprawy państwa w 981 r. kijowski książę Włodzimierz Wielki zajął Grody Czerwieńskie. Granice państwa stworzonego przez Mieszka I po raz pierwszy zostały określone akcie wanym Dagome iudex. MISJA ŚW. WOJCIECHA W 997 r. biskup Wojciech udał się przy pomocy polskiego władcy na 3. Panowanie Bolesława Chrobrego → początek rządów Bolesława Chrobrego Po śmierci Mieszka I w 992 r. państwo Piastów zostało podzielone między jego trzech synów. Władzę zwierzchnią sprawował najstarszy - Bolesław (później nazwany Chrobrym). Początkowo tolerował on obecność braci i macochy, jednak kiedy w Niemczech doszło do osłabienia władzy wypędził ich z kraju, tym samym scalając państwo i stając się jedynym władcą. Bolesław szybko stał się lojalnym sprzymierzeńcem młodego cesarza Ottona III. Do zacieśnienia sojuszu przyczyniła się wyprawa misyjna biskupa Wojciecha do Prus i jego męczeńska śmierć. Misja pruska uwiarygodniła władcę Polski jako monarchę chrześcijańskiego wzbudziła uznanie cesarza. Otton dążył do odnowienia uniwersalistycznego, chrześcijańskiego cesarstwa rzymskiego w nowych granicach politycznych, obejmujących również kraje słowiańskie. Liczył zatem na współpracę z Bolesławem Chrobrym. i ziemie pruskie. Niestety został tam zamordowany przez pogan. Bolesław wykupił wówczas zwłoki misjonarza oraz podjął starania o jego beatyfikację. Wojciecha uznano za świętego już w 999 r. Kościół w Polsce zyskał zatem męczennika i patrona, a także cenne relikwie, które stały się celem pielgrzymek. Ponadto Chrobry, pozostając w posiadaniu ważnej relikwii, mógł zabiegać o utworzenie prowincji kościelnej (arcybiskupstwa). → zjazd gnieźnieński W 1000 r. cesarz Otton III odbył uroczystą pielgrzymkę do grobu św. Wojciecha w Gnieźnie. Wydarzenie to nazwane zjazdem gnieźnieńskim miało charakter religijno-polityczny. Został wtedy oficjalnie zawarty sojusz między Ottonem III a Bolesławem Chrobrym. Piastowski władca ofiarował cesarzowi ramię św. Wojciecha. W zamian otrzymał włócznię św. Maurycego. Niemiecki władca podczas zjazdu gnieźnieńskiego wykonał też symboliczny gest: włożył na głowę Bolesława swój diadem, nazywając polskiego księcia bratem i współpracownikiem. W czasie zjazdu ogłoszona została oficjalna zgoda na utworzenie arcybiskupstwa ze stolicą w Gnieźnie. Na jego czele stanął Radzim Gaudenty - brat św. Wojciecha. Własna metropolia uniezależniła młody Kościół od arcybiskupstwa w Magdeburgu. → wojny polsko-niemieckie Śmierć Ottona III w 1002 r. spowodowała w Niemczech wybuch walk o władzę, w które włączył się Bolesław Chrobry. Skorzystał on z politycznego zamieszania i w 1002 r. zajął trzy niemieckie prowincje zamieszkałe przez Słowian: Łużyce, Miśnię i Milsko. Wkrótce potem zrezygnował z Miśni, ponieważ nowy władca Niemiec - Henryk II - nie uznawał w całości nowych zdobyczy księcia. W 1003 r. Bolesław Chrobry przeprowadził interwencję zbrojną w Czechach, gdzie trwał konflikt między członkami dynastii Przemyślidów. Z początku Chrobry osadził na tronie jednego z pretendentów, jednak szybko pozbawił go rządów i sam mianował się władcą Czech. W ten sposób pod panowaniem Chrobrego znalazła się większość krajów zachodniosłowiańskich. Ekspansywna polityka Bolesława wzbudziła dezaprobatę w Henryku II i doprowadziła do wybuchu serii wojen polsko-niemieckich, toczonych w latach 1004-1018. W 1004 r. niemieckie wojska zmusiły Chrobrego do opuszczenia Pragi, a rok później armia dotarła aż pod Poznań. Chrobry odparł ten najazd jednak w jego rezultacie utracił Łużyce, Milsko i Czechy. W 1007 r. Henryk II zerwał zawarty pokój, jednak Chrobry uprzedził jego działania i ponownie zdobył Milsko i Łużyce. Kampanie wojenne trwały do 1013 r. i zakończyły się kompromisowym pokojem. Chrobry zatrzymał ponownie odbite krainy oraz wydał swojego syna za wnuczkę niemieckiego cesarza, czym wszedł w koligacje rodzinne z najpotężniejszymi rodami ówczesnej Europy. Osiągnięty pokój okazał się nietrwały i w 1015 r. Henryk II zorganizował dwie wyprawy wojenne przeciwko Polsce. Obie zakończyły się porażką wojsk niemieckich. Ostatecznie kres walkom położył pokój w Budziszynie (1018 r.). Bolesław obronił swoją niezależność. Wojny przyniosły również i straty. W 1007 r. Polska utraciła Pomorze Zachodnie. Ponadto walki mocno osłabiły państwo wewnętrznie. → Polska królestwem Po zawarciu pokoju w Budziszynie Bolesław Chrobry skierował się przeciwko Rusi. W 1018 r. pokonał wojska ruskie nad Bugiem i ruszył na Kijów, który zdobył. W drodze powrotnej Chrobry przyłączył utracone Grody Czerwieńskie. Władca Polski wykorzystał moment zmian na tronach niemieckim oraz papieskim i w 1025 r. koronował się królem. 4. Kryzys i odbudowa państwa Piastów → panowanie Mieszka II Bolesław Chrobry nie podzielił państwa między swoich synów, lecz uczynił jednego z nich - Mieszka II - swoim następcą. Odsunięcie od władzy Bezpryma i Ottona stało się jedną z przyczyn późniejszego kryzysu. W czasie gdy Mieszko II obejmował tron, stosunki Polski z sąsiednimi krajami były raczej wrogie. Status ten zaogniła koronacja Mieszka II bez zgody ówczecznego cesarza (Konrad II). Oprócz tego państwo wewnętrznie również było wyniszczone. Doprowadziły do tego wojny polsko-niemieckie. Rządy Mieszka II załamały się w 1031 r. Do kryzysu doprowadziły przede wszystkim spory dynastyczne, ponieważ odsunięci od tronu bracia zwrócili się o pomoc do władców Niemiec i Czech. Jeszcze w tym samym roku Niemcy, Ruś i Czechy zaatakowały Polskę. Przez poniesioną w czasie najazdu porażkę Mieszko II uciekł z kraju. → kryzys monarchii piastowskiej Po ucieczce Mieszka II władzę przejął Bezprym, który również ofiarował Ottonowi jego dzielnicę. Jednak rządy Bezpryma nie trwały długo. Po kilku miesiącach swojego panowania został zamordowany. Mniej więcej w tym samym czasie do Polski powrócił Mieszko II, który porozumiał się z cesarzem i podzielił państwo między siebie, Ottona i Dytryka (brat przyrodni). Mieszko II miał zamiar odbudować państwo, ale jego plany przerwała śmierć. Spotęgowało to tylko zamieszanie w kraju, gdzie rządy objął jego syn - Kazimierz I (później nazwany Odnowicielem). W czasie tego kryzysu doszło do walk wewnętrznych między możnowładcami, a w kolejnych latach nastąpiło załamanie monarchii piastowskiej. Wystąpienia ludności były wymierzone w instytucje państwowe i Kościół, które obwiniano m.in. o ograniczenie swobód. Niedługo potem przestała też istnieć władza monarsza i rozpadła się organizacja grodowa. Władzę w prowincjach przejmowali samozwańczy wielkorządcy. W tej sytuacji Kazimierz I opuścił w 1037 r. Polskę. W dwa lata potem kraj został najechany przez czeskiego księcia Brzetysława I. Jego wojska zniszczyły i złupiły najważniejsze grody. Ucierpiała też katedra gnieźnieńska, z której wywieziono do Pragi relikwie św. Wojciecha. Oprócz tego Brzetysław zaanektował Śląsk. To położyło oficjalny kres monarchii piastowskiej. POWRÓT KAZIMIERZA ODNOWICIELA W czasie najazdu czeskiego Kazimierz I ukrył się w Niemczech. Dzięki powiązaniom swojej matki (królowa Rycheza) zdobył poparcie cesarza Henryka III, który podarował władcy polskiemu pół tysiąca rycerzy. Ze wschodem Kazimierz I również zawarł rozejm i też otrzymał pomoc wojskową. Kazimierz Odnowiciel wrócił do kraju w 1040 r. Tam opanował Małopolskę i Wielkopolskę. Mazowsze odzyskał dopiero siedem lat później. Najdłużej walczył o odzyskanie Śląska. Zdobył go zbrojnie w 1050 r., jednak dopiero w 1054 r. na zjeździe w Kwedlinburgu kraina ta została oficjalnie przyznana władcy. → odbudowa państwa polskiego Książę Kazimierz Odnowiciel nie tylko odzyskał utracone ziemie, ale i zreformował strukturę organizacyjną państwa. Podzielił on kraj na prowincje obejmujące ziemie położone wokół najważniejszych grodów, takich jak Kraków, Wrocław, Sandomierz czy Gniezno, przy czym ostatnia miejscowość była na tyle zniszczona, że Kazimierz I zdecydował się przenieść swoją główną siedzibę do Krakowa. Gniezno pozostało siedzibą arcybiskupa. Władca zatem rozpoczął również starania o budowę archidiecezji gnieźnieńskiej. Kazimierz Odnowiciel wprowadził znane już na Zachodzie beneficjum. Książę zaczął nadawać wojom i urzędnikom ziemię. Zasady warunkowego korzystania z ów gruntów określano odrębnym prawem zwanym prawem rycerskim. Samodzielność gospodarcza oraz korzystne unormowania prawne wpłynęły na stabilizację pozycji społecznej książęcych wojów i zapoczątkowały w Polsce rycerstwo. →król Bolesław II Śmiały Następcą Kazimierza I Odnowiciela był jego syn - Bolesław II Śmiały (Szczodry). Polityka Bolesława Śmiałego była agresywna i skuteczna. Angażował się on w sprawy wewnętrzne Czech, Węgier czy Rusi. W 1069 r. wyprawił się na Kijów, który zdobył. Przy okazji odzyskał też utracone Grody Czerwieńskie. Niemiecki cesarz, Henryk VI, usiłował powstrzymać politykę polskiego władcy, jednak sam musiał stawiać czoła buntującej się opozycji saskiego możnowładztwa, którą wspierał Bolesław II. W trwającym w tym samym czasie sporze o inwestyturę władca opowiedział się po stronie papieskiej i dokończył rozpoczęte przez ojca budowanie archidiecezji gnieźnieńskiej. Ponadto powstało też wtedy biskupstwo w Płocku a w 1076 r. Bolesław II Śmiały został za zgodą papieża Grzegorza VII koronowany na króla. Polski władca troszczył się również o rozwój Kościoła w Polsce, m.in. fundował klasztory benedyktyńskie. W tym kontekście zaskakuje konflikt z krakowskim biskupem Stanisławem. Do sporu doszło w 1079 r., w którego wyniku zginął duchowny. Wydarzenie to zmobilizowała możnowładców do buntu, w wyniku czego w tym samym roku król został zdetronizowany i uciekł na Węgry. Władzę w państwie objął jego brat - Władysław I Herman. 5. Polska na przełomie XI i XII wieku → panowanie Władysława Hermana Po objęciu władzy Władysław I Herman powierzył rządy możnowładcy palatynowi Sieciechowi. W tym samym czasie Władysław Herman zmienił swoją politykę zagraniczną. Nie zawierał on nowych sojuszów ani nie angażował się w konflikty zewnętrzne. Oprócz tego Polska przeszła do obozu cesarstwa, poprawiły się stosunki z Czechami. Niestety przez te działania pozycja Polski osłabła na tyle, że książę kijowski znów przyłączył do swojego kraju Grody Czerwieńskie. → walki z synami Sieciech rządził Polską w bezwzględny sposób. Z tego też powodu w XI w. wybuchł bunt. Jednak możnowładców nie poparł sam król - który biernie przypatrywał się sytuacji - tylko jego synowie, Zbigniew i Bolesław Krzywousty. W 1097 r. połączone siły opozycji obu braci zmusiły Władysława Hermana do podziału kraju na dzielnice. Zbigniew otrzymał Wielkopolskę, Bolesław Małopolskę i Śląsk. Królowi zaś pozostało Mazowsze. Po objęciu dzielnic bracia solidarnie walczyli z ojcem i Sieciechem. W 1099 r. Zbigniew i Bolesław połączyli swoje wojska i ruszyli przeciwko ojcu. Do spotkania doszło nad Pilicą, podczas którego Władysław musiał odsunąć Sieciecha od władzy, a synowie musieli mu złożyć hołd. Mimo to w trakcie walk Władysław zmienił zdanie i znów opowiedział się po stronie palatyna. Ostatecznie jednak cały konflikt wygrali jego synowie i Władysław został pozbawiony wpływu na rządy. → konflikt Bolesława ze Zbigniewem Po śmierci Władysława Hermana monarchia piastowska została podzielona między Zbigniewa a Bolesława Krzywoustego. Pierwszy z nich władał północną częścią (Wielkopolska, Mazowsze), drugi południową (Małopolska, Śląsk). W Polsce panowała więdz dwuwładza - obaj bracia rządzili samodzielnie i różnili się koncepcjami polityki. Zbigniew utrzymywał pokojowe stosunki z mieszkańcami Pomorza, z którym sąsiadowały jego prowincje. Bolesław zaś prowadził liczne ekspansje. Zacieśnił on sojusz z Rusią i Węgrami, organizował łupieżcze najazdy na Pomorze. Działania te odbijały się na ziemiach jego brata, ponieważ odwetowe najazdy Pomorzan zazwyczaj niszczyły położoną obok dzielnicę Zbigniewa. Te i inne różnice doprowadziły do konfliktu między braćmi. W 1106 r. Bolesław Krzywoustu pokonał Zbigniewa i narzucił mu swoje zwierzchnictwo. Dwa lata później Bolesław całkowicie pozbawił brata władzy i zmusił do opuszczenia kraju. →wojna polsko-niemiecka Po wygnaniu Zbigniew udał się do Niemiec, gdzie uzyskał pomoc cesarza. Henryk V zdecydował się na interwencję zbrojną, bowiem zależało mu przede wszystkim na powstrzymaniu wzrostu potęgi Bolesława i rozbiciu sojuszu polsko-węgierskiego. W 1108 r. niemieckie wojska zaatakowały Węgry. Bolesław Krzywousty najechał więc na Czechy. Rok później Henryk V wkroczył do Polski, jednak jego armia natrafiła na dobrze zorganizowaną obronę. W czasie niemieckiego najazdu Bolesław Krzywousty przebywał na Pomorzu. Kiedy dotarła do niego informacja o ataku szybko pokonał Pomorzan nad Nakłem i ruszył na południe kraju. Bolesław prowadził wojnę podjazdową tj. unikał głównego starcia z najeźdźcą, atakując jego mniejsze oddziały. Odnoszące starty Niemcy musiały wycofać się z Polski. Po wygranej wojnie Bolesław zawiązał z Czechami sojusz. Zbigniew powrócił do kraju jednak został oskarżony o nielojalność za co spotkała go kara. Działania Bolesława spotkały się z dezaprobatą, jednak dzięki publicznej pokucie jego przeciwnicy zostali zneutralizowani. → podbój i chrystianizacja Pomorza Kiedy Bolesław Krzywousty uporał się ze sprawami wewnętrznymi i sąsiadami znów skupił się na Pomorzu. Tym razem jego wyprawy nabrały charakter stałego zajęcia tych ziem. Do 1116 r. Bolesław opanował całe Pomorze Gdańskie, a do 1122 r. Pomorze Zachodnie. Wówczas zachodniopomorski książę (Warcisław) złożył władcy polskiemu hołd. Podbój Pomorza dopełniła chrystianizacja. Bolesław Krzywousty zorganizował misje, które po pierwszych niepowodzeniach zaczęły krzepić nową religię. Ważną rolę odegrał tutaj biskup Otton z Bambergu. Planował on rozbudować polską prowincję kościelną poprzez tworzenie nowych biskupstw. Tak W 1124 r. powstało biskupstwo włocławskie i lubuskie. Ekspansja arcybiskupstwa gnieźnieńskiego wywołała niezadowolenie arcybiskupstwa magdeburskiego, roszczących sobie prawo zwierzchności nad chrystianizowanymi ludami słowiańskimi. W latach 1131-1133 arcybiskup magdeburski uzyskał od papieża dwie bulle, przyznające zwierzchność nad biskupstwami polskimi. Zaistniała sytuacja obudziła w hierarchach polskiego Kościoła działania na rzecz obrony niezależności wspólnoty. Wrogość niemieckiego dworu do Bolesława do Krzywoustego również rosła, dlatego na zjeździe w Magdeburgu w 1135 r. złożył Lotarowi III hołd. Przychylność cesarza pozwoliła arcybiskupstwu w Gnieźnie usyskać bulle gnieźnieńską, potwierdzającą istenienie niezależnego 6. Monarchia pierwszych Piastów → organizacja państwa wczesnopiastowskiego wraz z powstawaniem struktur organizacyjnych państwa powstawały też więzi między poszczególnymi obszarami kraju. na początku XI w. monarchia Piastów nie była jednolita przedstawicieli plemion arcybiskupstwa. Oprócz tego uznanie zwierzchnictwa cesarza nad władcą Polski niosło inne konsekwencje: kiedy kilka lat później doszło do walk między synami Bolesława, niemiecki cesarz rościł sobie prawo do zabierania w nich głosu. głównymi ośrodkami polskiej państwowości były: Poznań, Gniezno, Giecz oraz okolice Krakowa, Sandomierza, Kołobrzegu i Wrocławia między X i XIII w. Polska była monarchią patrymonialną → struktura społeczna monarchii wczesnopiastowskiej utrzymanie służba WOJOWE LUDNOŚĆ SŁUŻEBNA MONARCHIA MONOŻNI składała się z CHŁOPI dochody z danin w naturze i ze wsi służebnych utrzymanie służba DUCHOWNI → drużyna monarsza Monarchowie z dynastii piastowskiej dysponowali trzema zasadniczymi instrumentami władzy: drużyną (siły zbrojne), dworem monarszym (administracja centralna) i organizacją grodowa (administracja terenowa). Do drużyny należeli wojowie o osobistej wierności wobec władcy, który ich werbował i utrzymywał. Z początku źródłem na utrzymanie drużyny były łupy wojenne. Z czasem zmieniło się to w daniny poddanych. Najcenniejszą zdobyczą byli jeńcy wojenni, których sprzedawano za monety jako niewolników. Niestety uzależnienie istnienia struktur państwowych od efektów zmagań wojennych sprawiło, że pierwsza monarchia piastowska nie była stabilna. → prawo rycerskie Po śmierci Mieszka II drużyna książęca się rozpadła, jednak Kazimierz Odnowiciel odtworzył ją z kilkoma zmianami. Do najważniejszych zmian należało rozproszenie drużyny po okręgach grodowych oraz nadanie jej członkom beneficjów. Obowiązki drużynników oraz zasady dzierżawienia ziemi zostały ulokowane w prawie rycerskim. Beneficja zostały nadane też i możnowładcą co przyspieszyło proces usamodzielniania się tej warstwy społecznej od władzy. Majątki te nie zostały jednak przekształcone w lenna, lecz w alodia (majątki wolne od zobowiązań i ograniczeń). → dwór monarszy i organizacja grodowa dwór monarszy - centralny ośrodek władzy ● dworskimi urzędnikami byli: wojewoda (palatyn), komornik, cześnik, stolnik, kanclerz, koniuszy, łowczy, miecznik, włodarz by pobierać daniny władcy piastowscy objeżdżali kraj, zatrzymując się po drodze w kolejnych grodach okręgi grodowe (władzę sprawował pan grodowy) były tworzone na zdobytych terytoriach plemiennych; z czasem weszły w skład siedmiu prowincji (władzę sprawował komes) w przygrodowych osadach służebnych mieszkańcy uiszczali wyspecjalizowane daniny i oddawali posługi na rzecz grodu → ustrój prawa książęcego • zgodnie z prawem książęcym władca pobierał daniny monarszy przysługiwała władza sądownicza • pierwotnie panujący sprawował zwierzchność nad ogółem ludności osobiście • poddani płacili daniny panom grodowym lub urzędnikom dworskim władcy przysługiwało prawo korzystania z regaliów - dziedzin gospodarki, stanowiących wyłączną domenę panującego →daniny płacone przez poddanych powołowe poradlne podymne stróża podworowe narzaz stan przewód naliczane od liczby par wołów w gospodarstwie płacone od powierzchni ziemi, uprawianej przy pomocy radła płacone od liczby rodzinnych gospodarstw (dymów) zastąpiła plemienny obowiązek stróżowania w grodach polegała na oddaniu przez całą osadę określonej liczby sztuk bydła zapłata za możliwość wypasania trzody w lasach powinność oznaczająca zapewnienie utrzymania przejeżdżającemu władcy obowiązek dostarczania zaprzęgów do wozów monarszych na określony odcinek trasy II. ROZBICIE DZIELNICOWE I ODBUDOWA KRÓLESTWA POLSKIEGO 1.Rozbicie dzielnicowe pojęcia interdykt - zakaz odprawiania obrzędów religijnych przez daną osobę lub na określonym terytorium, nałożony przez władze kościelne seniorat - według niego rządy w polskiej monarchii miał przejmować i sprawować każdorazowo najstarszy przedstawiciel rodu Piastów; sprawujący władzę nosił tytuł księcia seniora, a pozostali członkowie dynastii nazywani byli książętami juniorami → testament Bolesława Krzywoustego Książę Bolesław III Krzywousty miał liczne potomstwo. Mógł zate obawiać się, że po jego śmierci dojdzie do gwałtownych konfliktów o podział władzy (podobnych do tych, które on toczył z ojcem i bratem). Przypuszcza się, że to właśnie z tego (w ramach swojego testamentu) została wprowadzona zasada senioratu. Zaczęła ona obowiązywać w 1138 r. Pierwszym seniorem został syn księcia Władysław. Wyznaczona dzielnica senioralna obejmowała Małopolskę, ziemię sieradzką i łęczycką oraz wschodnią część Wielkopolski. Książę senior sprawował jeszcze władzę zwierzchnią nad Pomorzem. Trzej pełnoletni synowie Bolesława otrzymali odrębne dzielnice: najstarszy Władysław (potem Wygnaniec) dostał Śląsk, Bolesław Kędzierzawy Mazowsze, a Mieszko Stary - zachodnią część Wielkopolski z Poznaniem. Czwartemu z synów - Henrykowi - została przyznana ziemia sandomierska. W podziale kraju na dzielnice nie został wzięty pod uwagę Kazimierz Sprawiedliwy, który urodził się po śmierci ojca. Uwzględniono natomiast wdowę po Krzywoustym - Salomeę - która otrzymała ziemię łęczycką. → walki o władzę Wprowadzenie senioratu nie zagwarantowało pokojowych rządów w Polsce. Już w 1141 r. Salomea naruszyła prawa seniora zwołując bez jego zgody wiec w Łęczycy. Po jej śmierci (1144 r.) nastąpił konflikt o terytoria łęczyckie – juniorzy nie zgadzali się na przyłączenie jej do dzielnicy senioralnej. W 1144 r. Władysław wsparty przez oddziały ruskie najechał na swoich braci. Z początku odnosił sukcesy jednak szybko zaczął tracić zwolenników. Juniorów wziął w obronę nawet palatyn Władysława, którego potem spotkała okropna kara. Bezwzględność władcy sprawiła, że odwróciła się od niego większość rycerstwa, a młodsi bracia zmusili go do opuszczenia Polski. Władzę zwierzchnią objął Bolesław Kędzierzawy. Wygnany z kraju Władysław zabiegał o pomoc Niemców, jednak wyprawa króla Konrada III nie przyniosła żadnego skutku. Zawarto jedynie porozumienie, na mocy którego książęta juniorzy zobowiązali się do płacenia trybutu oraz złożenia hołdu niemieckiemu władcy. Interwencja Stolicy Apostolskiej również nic nie dała. Nałożonego na braci interdyktu w Polsce nie przestrzegano. W 1157 r. na wyprawę przeciwko juniorom wyruszył Fryderyk I Barbarossa. Po dotarciu pod Poznań cesarz przerwał ofensywę i zawarł w Krzyszkowie porozumienie z Bolesławem Kędzierzawym. → upadek senioratu Po tragicznej śmierci Henryka Sandomierskiego władzę w jego dzielnicy przejął senior Bolesław Kędzierzawy. Z części ziem utworzono również księstwo wiślickie dla Kazimierza Sprawiedliwego. W 1173 r. zmarł Bolesław Kędzierzawy. Książęta piastowscy wówczas ostatni raz zastosowali zasadę senioratu: władzę zwierzchnią przejął Mieszko Stary. Książę był dość surowy w panowaniu. Wyznaczał np. urzędników w Małopolsce, nie licząc się z opinią miejscowych możnych. Ponadto bezwzględnie ściągał daniny oraz dążył do zwiększenia uprawnień monarszych. W ten sposób Mieszko Stary zraził do siebie możnowładców i rycerzy. Senior został pozbawiony władzy. Na tron wyniesiono Kazimierza Sprawiedliwego. Tym sposobem po raz drugi obalono zasadę senioratu. Ciągłe konflikty wybuchające we wszystkich dzielnicach wzmacniały partykularyzm (dbanie o własne interesy). Kazimierz Sprawiedliwy organizował ogólnokrajowe wiece, co miało uwierzytelnić jego władzę zwierzchnią. Na jednym z nich w 1180 r. w Łęczycy ograniczono uprawnienia monarszych urzędników dotyczące dóbr kościelnych oraz zniesiono prawo przepadku, czyli przejmowania przez monarchę mienia ruchomego po zmarłym biskupie. Przywilej ten zapoczątkował proces emancypacji władzy kościelnej w Polsce. Po śmierci Kazimierza Sprawiedliwego małopolscy wielmoże na tronie krakowskim osadzili jego małoletniego syna - Leszka Białego. O władzę senioralną znów zalegał Mieszko Stary jednak jego wojska zostały obalone w 1195 r. w bitwie pod Mozgawą. → apogeum rozbicia dzielnicowego W 1202 r. wybuchły kilkuletnie walki o tron krakowski, który ostatecznie przypadł Leszkowi Białemu. Małopolska z dzielnicy senioralnej stała się dzielnicą dziedziczną. Książęta piastowscy przestali respektować zasady senioratu. W 1227 r. Leszek Biały zorganizował zjazd książąt piastowskich i biskupów w Gąsawie. Mediacje miały doprowadzić do zakończenia konfliktu między potomkami Mieszka Starego oraz ograniczenia samowoli gdańskiego księcia Świętopełka, który wykorzystał osłabienie władzy senioralnej i usamodzielnił się. Jednak zjazd gąsowski zakończył się tragicznie. W wyniku zamachu zorganizowanego przez gdańskiego księcia Leszek Biały stracił życie. Na początku XIII w. o władzę w kraju walczyło kilku książąt piastowskich. Przewagę zdobył Henryk Brodaty (wnuk Władysława Wygnańca). Udało mu się przejąć władzę nad całym Śląskiem, południową Wielkopolską i Małopolską. Książę planował najprawdopodobniej zjednoczenie kraju. Podobne cele miał później jego syn - Henryk Pobożny. Jednak najazd wojsk Mongolskich i bitwa pod Legnicą z 1241 r., w której zginął książę śląski. Państwo zjednoczone przez Henryka Brodatego ponownie rozpadło się na odrębne dzielnice. 2. Rozwój gospodarczy ziem polskich pojęcia dziesięcina - stała danina pobierana przez Kościół, obciążająca ogł ludności, z początku wynosiła 1/10 plonów lub dochodów (stąd nazwa) kolonizacja na prawie niemieckim - proces polegający na sprowadzaniu ludności z Zachodu (najczęściej pochodzenia niemieckiego) na słabiej zalu- dnione tereny Polski. wolnizna - zwolnienie od czynszów, świadczeń itp., na czas lokowania wsi lub miasta zasadźca - osoba osadzająca wieś lub miasto na prawie niemieckim w imieniu władcy lub pana feudalnego → przyczyny ożywienia gospodarczego Od powstanie monarchii piastowskiej do końca XII w. na ziemiach polskich postępował powolny i nierównomierny wzrost gospodarczy. Spotęgowanie aktywności gospodarczej w Polsce nastąpił w okresie rozbicia dzielnicowego. Mimo to na początku XIII w. książęta i możnowładcy nadal posiadali wiele nieużytków, których nie byli w stanie zagospodarować z powodu braku poddanych. Aby zachęcić ludność do osiedlenia się w nowych majątkach, zaczęto obniżać wysokość danin i wymiar posług. Podziałało. Chłopi opuszczali dotychczasowe gospodarstwa w poszukiwaniu lepszych warunków życia. Tym sposobem wykształcił się nowa grupa ludności chłopskiej: wolni goście. Upowszechnił się więc zwyczaj osadzania ich w majątkach, gwarantujących im wolność osobistą, ale i rygorystycznie ograniczających możliwość sprzedania lub opuszczenia gospodarstw. Innym ważnym elementem przemian gospodarczych w Polsce był rozwój wielkiej własności ziemskiej, powiązany upowszechnieniem się Rozwój gospodarczy zawdzięczany jest również popularyzacji systemu trójpolówki i żelaznych narzędzi rolniczych oraz zwiększenie liczby hodowanych zwierząt. Nadwyżki żywności wpłynęły na wzrost zaludnienia, a w dalszej kolejności intensyfikację ruchu osadniczego i pozyskiwanie nowych terenów pod uprawę. Z IMMUNITETY Immunitety otrzymywali świeccy i duchowni możnowładcy, którzy okazywali swoje poparcie wobec walczących o władzę w podzielonym kraju książąt. Immunitety ekonomiczne częściowo lub całkowicie zwalniały dobra możnych z ciężarów nakładanych na mocy prawa książęcego, a prawne wyłączały spod jurysdykcji władcy mieszkańców danych posiadłości. W ten sposób prawo do sądzenia przechodziło na właścicieli ziem. Mogli oni również sami ustalać wysokość podatków. → kolonizacja na prawie niemieckim Ściąganie wolnych gości nie przyniosło oczekiwanego rezultatu. Miało to jednak ogromny wpływ na rozpoczęcie w XIII w., kolonizacji na prawie niemieckim. Przybywająca na ziemie polskie ludność zawierała umowy z panami feudalnymi opierające się na prawie obowiązującym w Niemczech. Akcję kolonizacyjną rozpoczął książę śląski Henryk Brodaty. Pierwszym impulsem do tych działań było odkrycie pokładów złota nad Kaczawą i Bobrem. Sascy górnicy założyli więc dwie osady: Złotoryję oraz Lwówek Śląski. W XIV w. kolonizacja na prawie niemieckim objęła już wszystkie ziemie polskie. W jej efekcie nastąpił rozwój gospodarki towarowo-pieniężnej i społeczeństwa stanowego. To ostatnie doprowadziło do przemiany ustroju politycznego z monarchii patrymonialnej w stanową. →lokowanie wsi Nowe wsie budowano obok lokowanych miast oraz lokalnych centrów handlu, administracji i sądownictwa. Chłopi osiedlali się tam na podstawie umów lokacyjnych, które z czasem zaczęto zapisywać. Po upłynięciu okresu wolnizny chłopi musieli wypełniać swoje obowiązki wobec feudałów np. płacenie czynszów, składanie danin czy wykonywanie niewielkich prac na rzecz właściciela wsi. Obowiązywało ich również uiszczanie dziesięciny Kościołowi. Osadnicy byli wolni i mogli odejść ze wsi pod warunkiem, że przepracowali okres równy otrzymanej wcześniej wolniźnie, odrobili konieczną robociznę i przekazali daninę za dany rok. Zasadźca, który wypełnił warunki umowy zawartej z panem otrzymywał miano sołtysa. W ramach swojej posługi dostawał największe gospodarstwo (zwolnione z płacenia danin), zbierał podatki (z których zatrzymywał dla siebie niewielkie części), przewodniczył ławie wiejskiej. Korzyści płynące z lokowania wsi na prawie niemieckim odczuwali zarówno chłopi, jak i właściciele ziemscy. → powstawanie miast Miasta zakładano z inicjatywy książąt lub Kościoła. Najpierw należało uzyskać przy pomocy zasadźcy odpowiednią liczbę osadników. Na terenia ofiarowanym przez księcia geometrzy wytyczali regularne plany ulic, parcele itd. W lokowanych miastach zasadźca zostawał wójtem, który reprezentował pana feudalnego. Mieszczanie otrzymywali działki pod zabudowę, wyznaczony okres wolnizny oraz wysokość czynszu. Wraz z rozwojem miast narastał konflikt między właścicielami ziemskimi a mieszczanami. W miastach, w których udało się wykupić uprawnienia wójtowskie, likwidowano ten urząd i zastępowano go radą, na czele której stał burmistrz. Pierwszymi miastami lokacyjnymi na terenie Polski były Złotoryja (1211 r.) i Lwówek Śląski (1217 r.). Wkrótce potem dołączyły do nich wcześniej powstałe ośrodki: Wrocław (1242 r.), Poznań (1253 r.) i Kraków (1257 r. → początki społeczeństwa stanowego W okresie rozbicia dzielnicowego rozpoczął się proces formowania społeczeństwa stanowego. W Polsce – podobnie jak w całej łacińskiej Europie – pierwszy wyodrębnił się stan duchowy. W pierwszej połowie XIII w. duchowieństwo polskie miało już własne sądownictwo, opierające się na prawie kanonicznym. Oprócz duchowieństwa zaczęła się również formować szlachta. Najważniejszymi przyczynami tego procesu były emancypacja rycerstwa od prawa książęcego oraz uniezależnienie ich posiadłości od władców. To co wyróżniało polską szlachtę na tle tej zachodnioeuropejskiej to brak podziału na stany: wyższy i niższy. Mieszczaństwo ukształtowało się dzięki lokacjom na prawie niemieckim. Chłopi stanowili około 80% ogółu ludności. Upowszechnienie się prawa niemieckiego wpłynęło na ujednolicenie statusu społecznego tej warstwy. Nowe przepisy zagwarantowały chłopom wolność osobistą, dziedziczność dzierżawy uprawianej ziemi, stały wymiar czynszu oraz wiejski samorząd. 3. Sąsiedzi Polski w XII-XIII wieku → Marchia Brandenburska Pozycja Polski po rozbiciu dzielnicowym bardzo osłabła. Oprócz tego w XII w. powstało nowe zagrożenie dla państwa Piastów - Marchia Brandenburska (połączenie Marchii Północnej z terenami Słowian połabskich). Jej twórcą, a zarazem pierwszym władcą, był Albrecht Niedźwiedź. Margrabiowie brandenburscy otrzymali od cesarza Fryderyka II zwierzchność lenną nad Pomorzem Zachodnim i odtąd próbowali podporządkować sobie władców tej dzielnicy. W połowie XIII w. we władaniu Brandenburczyków znalazła się również ziemia lubuska. W dalszej ekspansji zdobyli położone dalej na wschód tereny Pomorza Zachodniego i Wielkopolski. Podbite ziemie od 1257 r. nazywano Nową Marchią. Władcy Marchii Brandenburskiej zamierzali odizolować Pomorze od pozostałych dzielnic. Ostatecznie udało im się to zrobić, jednak spowodowało to połączenie się w jedność Wielkopolski z Pomorzem Gdańskim pod koniec XIII w. → Polska i Bałtowie w XIII wieku Południowo-wschodnie wybrzeże Morza Bałtyckiego od starożytności było zamieszkiwane przez plemiona Bałtów. Zalicza się do nich Litwinów, Żmudzinów, Prusów i Jaćwingów. W XIII w. w społecznościach tych zaczęły się kształtować zalążki władzy ponadplemiennej. Proces ten najlepiej przebiegał u Litwinów. Od ok. 1240 r. państwem Litewskim władał Mendog, który w 1251 r. przyjął chrześcijaństwo, aby uzyskać zgodę na koronację (szybko powrócił jednak do praktyk pogańskich). Po śmierci Mendoga jego państwo zostało podzielone, zjednoczył je ponownie na początku XIV w. Giedymin. Jednoczeniu kraju pomogły również najazdy na inne krainy. Szczególnie narażone było Mazowsze, gdzie w trakcie ataków zostały zniszczone najważniejsze grody. Polityka polskich książąt wobec Prus stanowiła wyjątek. Władcy piastowscy współpracowali podczas wypraw wojennych czy misyjnych do tego kraju. Na początku XIII w. krucjaty przeciwko Prusom organizował książę Konrad Mazowiecki. Jego wojska dwukrotnie najechały na to państwo. Próbę pokojowej chrystianizacji Prus podjęli się zakonnicy cysterscy z Łekna, którzy wybrali nawet swojego biskupa misyjnego. ZAKON KRZYŻACKI Powstał w 1190 r. w czasie III krucjaty Jego zalążkiem był szpital polowy prowadzony przez niemieckich mieszczan pod obleganą przez krzyżowców Akką. Fundamenty pod przyszłą potęgę Krzyżaków położył wielki mistrz Herman von Salza - usilnie dążył on do zbudowania państwa krzyżackiego. W 1211 r. węgierski król Andrzej II podarował zakonowi część Siedmiogrodu. Niestety nie zgodził się on do ograniczenia jego praw co do tego terytorium i w 1225 r. wypędził Krzyżaków. Rok później swoją ofertę wysnuł Konrad Mazowiecki, który ulokował Krzyżaków na ziemi chełmińskiej i miał zamiar wykorzystać ich do walki z pogańskimi Prusami →➜ państwo krzyżackie w Prusach Na pogranicze pruskie Krzyżacy przybyli w 1228 r., założyli swoją własną warownię (Toruń), a potem rozpoczęli stopniowy podbój Prus. Posuwali się oni linią Wisły na północ, a później na wschód, wzdłuż Zalewu Wiślanego. Na zdobytych terenach wznosili warownie. Grody przekształcali w zamki, wokół których tworzyli miasta. Budowanej potędze zakonu poważnie zagroziły dwa powstania. Pierwszy wybuchło w latach 40. XIII w. i było wspierane przez księcia pomorskiego Świętopełka. Drugi zryw rozpoczął się w 1260 r. Zakon musiał zostać wsparty przez rycerzy z Zachodu. Opór udało się zdławić dopiero w 1274 r. Całkowity podbój Prus przez Krzyżaków zakończył się w 1283 r. Po opanowaniu tego terytorium nastąpiła akcja kolonizacyjna, w wyniku której napływowa ludność (głównie z Niemiec) założyła ok. 1500 nowych miast i osad. → rozpad Rusi Kijowskiej W XII w. na Rusi istniało już kilkadziesiąt księstw dzielnicowych, którymi rządzili rywalizujący ze sobą władcy. Południowe obszary tej krainy wyludniły się przez częste najazdy Połowców. Większą rangę zyskał obszar w dorzeczu środkowej Wołgi. Osobno rozwijała się Ruś Północna zdominowana przez Psków i Nowogród Wielki, które stanowiły republiki miejskie. W następstwie najazdów mongolskich rozwój Rusi został zahamowany. Książęta ruscy rządzili z nadania chanów - płacili im daniny, wypełniali ich rozkazy. W XIII w. Księstwo Halicko-Włodzimierskie utrzymywało ożywione stosunki z polskimi księstwami dzielnicowymi. Dochodziło m.in. do ingerencji w spory dynastyczne. Najintensywniej w sprawy ruskie angażował się Bolesław Wstydliwy. → Czechy w XIII wieku XIII w. dla Czech był epoką dynamicznego rozwoju gospodarki i polityki. W skutek kolonizacji na prawie niemieckim Czechy stały się ludnym i silnie zurbanizowanym państwem. Ich gospodarka opierała się na wydobywaniu srebra. Seniorat W Czechach obowiązywał już od XI w. jednak przez rozrost dynastii w XII w. mógł on wywołać konflikty o tron, które W przeciwieństwie do Polski, udało się powstrzymać. W drugiej połowie XIII w. Przemysł Ottokar II wykorzystał okres chaosu politycznego w Rzeszy i rozszerzył swoje panowanie. Jego ekspansję powstrzymał Rudolf Habsburg nowy władca niemiecki - który w 1278 r. zadał klęskę wojskom czeskim w bitwie pod Suchymi Krutami. W walce zginął Przemysł Ottokar II, więc pobite przez niego tereny przejął Habsburg. Pod koniec XIII w. ekspansywną politykę Czech wznowił Wacław II. Wygrał on rywalizację o tron polski i został koronowany w 1300 r. Swojego syna (Wacława III) doprowadził do koronacji na króla Węgier (1301 r.). Niestety po śmierci Wacława III rozpadły się wszystkie unie dynastyczne, a władcy Czescy utracili tron polski i węgierski. 4. Próby zjednoczenia Królestwa Polskiego → ziemie polskie w połowie XIII wieku Najazd Mongołów z 1241 r. doprowadził do rozpadu państwa śląskich Piastów. Synowie Henryka Pobożnego podzielili ojcowiznę między siebie w ten sposób Śląsk uległ rozdrobnieniu. Upadek państwa Henryka Pobożnego wykorzystali inni książęta. Na przykład Konrad Mazowiecki zajął wtedy Kraków. Szybko jednak go stamtąd wypędzono, a na tronie zasiadł Bolesław Wstydliwy. W drugiej połowie XIII w. każde księstwo piastowskie funkcjonowało już jako odrębne państwo, a stałe powiększenie rodu Piastów pogłębiało rozdrobnienie kraju. W sumie ok. 1285 r. na terenie Polski istniało 19 księstw. PARTYKULARYZM I TENDENCJA ZJEDNOCZENIA KRAJU W drugiej połowie XIII w. na ziemiach polskich zaczęły ścierać się dwie tendencje polityczne. Pierwszą był partykularyzm - księstwami rządzili książęta piastowscy, uważający się za równych sobie samodzielnych władców. Głównym celem każdego z nich było nie dać się zdominować. Drugą tendencją było dążenie do zjednoczenia kraju. Wśród elit politycznych, a nawet samych książąt, narastała świadomość negatywnych skutków rozbicia dzielnicowego. → przesłanki zjednoczenia monarchii postęp ekonomiczny hamowany przez ciągłe konflikty wewnętrzne, łupiestwo czy liczne granice między księstwami • upadek prestiżu Polski na arenie międzynarodowej brak silnej władzy centralnej uniemożliwiał skuteczną obronę przed najazdami pogańskich plemion straty terytorialne: przejście Pomorza Zachodniego oraz ziemi lubuskiej pod obce panowanie, usamodzielnienie się Pomorza Gdańskiego • pamięć historyczna o wspólnej monarchii i jej dokonaniach poczucie odrębności narodowej po napływie ludności niemieckiej →walki o tron krakowski W 1279 r. umiera Bolesław Wstydliwy. Wówczas dzielnicę małopolską odziedziczył usynowiony przez księcia Leszek Czarny. Po bezpotomnym zgodnie Leszka ponownie rozgorzały walki o tron. Głównymi pretendentami do korony byli książę wrocławski Henryk IV Probus oraz przyrodni brat Leszka Czarnego - Władysław Łokietek. Ostatecznie spór zwyciężył Henryk Probus i jako pierwszy podjął oficjalne starania o koronę. Jego próbę przerwała śmierć w 1290 r. Według testamentu władcy jego następcą miał być Przemysł II (książę Wielkopolski). Nie spotkało się to z aprobatą innych książąt, więc po raz kolejny wszczęto konflikt. W tym czasie z pretensjami do tronu wystąpił czeski książę Wacław II, jakoby jego ciotka (wdowa po Leszku Czarnym) miała przekazać ziemie krakowską i sandomierską czeskiemu władcy. Mimo iż testament nie miał żadnej mocy prawnej, czeski książę działał nader skutecznie. W 1291 r. opanował Kraków i wymusił na księciu Przemyśle II rezygnację. W kolejnym kroku pokonał Władysława Łokietka, odbierając mu ziemię sandomierską. Skutkiem działań czeskiego władcy były narodziny nowego niebezpieczeństwa jakim była możliwość trwałego podziału terytorium. → Przemyślidzi na polskim tronie Zwierzchności Wacława II nie uznali jedynie książęta mazowieccy. W 1300 r. arcybiskup Jakub Świnka, nie czekając na zgodę Stolicy Apostolskiej, koronował Wacława II na króla Polski. Czeski usprawnił administrację przez ustanowienie w każdej dzielnicy urzędu starosty. Mimo trwającego wtedy spokoju w państwie, polityka personalna Wacława budziła sprzeciw. Wykorzystał to Władysław Łokietek, który w 1304 r. (po uzyskaniu wsparcia militarnego) wrócił z wygnania i opanował ziemie sandomierską oraz wiślicką. Wacław II umiera w 1305 r. Rok później umiera syn króla (Wacław III), który był ostatnim władcą z dynastii Przemyślidów. Jego śmierć zakończyła trwającą sześć lat unię dynastyczną między Czechami a Polską. PIERWSZA KORONACJA Od koronacji Bolesława Śmiałego w 1076 r. minęło 219 lat. To właśnie po tym czasie Polska zyskała nowego króla - Przemysła II. Z początku sprawował władzę tylko w Wielkopolsce. Następnie po śmierci Mściwoja Il objął również Pomorze Gdańskie (panowie zawarli ze sobą specjalny układ). Wówczas Przemysł II rozpoczął starania na dworze papieskim o koronację. Arcybiskup Jakub Świnka koronował go w 1295 r. Wskrzeszone przez Przemysła II Królestwo Polskie istniało niecały rok, ponieważ w 1296 r. w Rogoźnie król został zamordowany. 5. Odrodzenie Królestwa Polskiego → początki rządów Władysława Łokietka Po nagłej śmierci Władysława III głównym pretendentem do tronu polskiego został Władysław Łokietek. Nie otrzymał on poparcia od Śląska i Wielkopolski, a dla Mazowsza pozostał neutralny. W 1306 r. Łokietek opanował Kraków i Małopolskę. Aby uzyskać przychylność mieszkańców wydał dokument, na mocy którego dawał im wiele przywilejów. Kolejno podporządkował sobie ziemie sieradzką, łęczycką oraz Kujawy. Po wymianie najwyższych rangą urzędników na Pomorzu Gdańskim wybuchł konflikt, w skutek którego przedstawiciele rodu Święców złożyli hołd lenny władcy Brandenburgii. → utrata Pomorza Gdańskiego W 1308 r. wojska brandenburskie zajęły Pomorze Gdańskie. Większość pomorskiego rycerstwa poparła tę inwazję. Broniła się jedynie osada gdańska (pod dowództwem sędziego Boguszy), która zwróciła się o pomoc do polskiego księcia. Ten nie był w stanie jej udzieli, jednak zezwolił na wsparcie Krzyżaków. Wojska Krzyżackie przybyły z odsieczą, zajęły gdański gród, usunęły polską załogę, a następnie opanowały gdańskie miasto, dokonując rzezi jego mieszkańców. Na przełomie 1308 i 1309 r. Krzyżacy zajęli już całe Pomorze Gdańskie. Wiosną 1309 r. zażądali od Władysława Łokietka zapłaty za udzieloną pomoc, a gdy ten odmówił, zaproponowali aby odstąpił im północną krainę. Po kolejnej odmowie zakon i tak postarał się o stworzenie pozorów legalności przejęcia tych ziem. Zagarnięcie Pomorza Gdańskiego znacznie wzmocniło państwo zakonne i umożliwiło mu przejęcie całkowitej kontroli nad dochodowym handlem wiślanym w dolnym biegu rzeki. → walka o zjednoczenie kraju Wprawdzie Władysław Łokietek zdobył poparcie małopolskiego możnowładztwa i rycerstwa, jednak przez kilka kolejnych lat musiał zwalczać opór tamtejszych miast. Ich elity wolały bowiem popierać Czechów oraz powiązanych z nimi książąt śląskich. W 1312 r. mieszczanie krakowscy wszczęli bunt przeciwko księciu, nazwany od imienia przywódcy buntem wójta Alberta. Za jednego z inspiratorów tych działań uważa się biskupa Jana Muskatę, ujawniającego sympatie proczeskie. Krakowianie chcieli aby ich dzielnicą władał książę Bolesław Opolski. W odpowiedzi na zryw Władysław Łokietek stłumił rebelię. Kolejnym etapem zjednoczenia monarchii było odzyskanie Wielkopolski. Opanował ją wtedy Henryk Głogowski. W 1312 r. dzielnicę podzielili jego synowie. Kiedy wyszło na jaw, że książęta głogowscy faworyzują Niemców Władysław Łokietek zyskał więcej zwolenników. Ostatecznie na początku 1314 r. Piastowie głogowscy zostali obaleni przez samych Wielkopolan. W ten sposób Łokietek bez żadnej walki zbrojnej przyłączył tę prowincję do swojej monarchii. Monarchia księcia Łokietka obejmowała więc Małopolskę, Wielkopolskę, ziemie: sieradzką, łęczycką, brzeską, inowrocławską oraz dobrzyńską. → odrodzona monarchia polska Zwieńczeniem procesu jednoczenia Królestwa Polskiego była koronacja Władysława Łokietka 20 stycznia 1320 r. na krakowskim Wawelu. Przez zagrożenie dla Polski, wywołane potencjalną koalicją Czech, Brandenburgii oraz państwa krzyżackiego, Władysław Łokietek zawarł sojusz z Węgrami i Litwą. Ugoda polsko-węgierska okazała się trwała. W 1320 r. została przypieczętowana małżeństwem Elżbiety Łokietkówny w ówczesnym królem Węgier - Karolem Robertem. Trudniejszy do zrealizowania okazał się jednak sojusz z Litwą, bowiem w przeszłości stosunki Polski z tym państwem były raczej wrogie niż przyjazne. Mimo to w 1325 r. zawarto przymierze. Niestety bliższa współpraca z Litwinami zaszkodziła opinii Polski w krajach chrześcijańskich - np. Krzyżacy wykorzystali to by oskarżyć Królestwo o współgranie z poganami. Podstawą porozumienia polsko-litewskiego również było małżeństwo: Kazimierz (syn i następca tronu Władysłwa) poślubił Aldonę Annę (córka księcia litewskiego Giedymina). Polski władca bezskutecznie prowadził też działania, mające na celu zjednanie pozostałych członków dynastii piastowskiej. → konflikt z Krzyżakami i Czechami Król Łokietek nie pogodził się z utratą Pomorza Gdańskiego. Nie dysponował jednak wystarczającymi siłami aby odebrać je zbrojnie, dlatego wytoczył zakonowi proces przed kurią papieską w Awinionie. Rozprawa odbyła się w 1320 r. w Inowrocławiu. Wyrok zapadł rok później. Krzyżacy zobowiązani byli oddać zabrane terytorium oraz wypłacić Polsce odszkodowanie. Zakonnicy nie zastosowali się jednak do orzeczenia sądu i oskarżyli sędziów o stronniczość (w skład ławy sędziowskiej weszli polscy hierarchowie kościelni z arcybiskupem gnieźnieńskim na czele). Władca Czech - Jan Luksemburski - również stanowił zagrożenie dla Polski. W 1327 r. czeski król wyruszył na Kraków, ale na szczęście nie doszło do ataku. Rok później Jan Luksemburski udzielił wsparcia Krzyżakom - wyruszył wraz z nimi przeciwko Litwie. Władysław Łokietek dotrzymał słowa danego Litwie i najechał ziemię chełmińską, należącą do zakonu. W efekcie tych wydarzeń król czeski zawarł z Krzyżakami sojusz w Toruniu w 1329 r. i, tytułując się królem Polski, nadał im Pomorze Gdańskie. Polska zagrożona przez sojusz czesko-krzyżacki znalazła się w trudnym położeniu. Do najcięższych walk doszło w latach 1329-1332, a ich terenem były głównie ziemie polskie, pustoszone przez przeciwnika. W 1331 r. na kraj Władysława Łokietka jednocześnie uderzyły wojska czeskie i krzyżackie. Rycerze zakonni, którzy nie doczekali się czeskiej pomocy rozpoczęli odwrót. Zostali jednak częściowo rozbici w bitwie pod Płowcami. W tym samym czasie wojska czeskie usilnie próbowały zdobyć Poznań. Rok później nastąpił kolejny najazd Krzyżaków. Łokietek zmuszony był więc zawrzeć roczny rozejm z zakonem. W efekcie Krzyżacy zatrzymali nie tylko Pomorze Gdańskie, ale i Kujawy oraz ziemię dobrzyńską. 6. Monarchia Kazimierza Wielkiego → początek rządów Kazimierza Wielkiego Koronacja Kazimierza Wielkiego odbyła się w 1333 r. Był on jedynym spadkobiercą Władysława Łokietka, więc przejęcie władzy odbyło się bezproblemowo. W chwili obejmowania rządów Polska sąsiadowała z trzema wrogimi jej potęgami: Marchią Brandenburską, państwem krzyżacki i Królestwem Czeskim. Jako priorytet król Kazimierz obrał sobie poprawę stosunków z graniczącymi państwami. W pierwszej kolejności doszło do przedłużenia rozejmu z zakonem krzyżackim i zawarcia układu z Brandenburgią (skutkiem ubocznym tej umowy było osłabienie sojuszu Marchii z zakonem). Kolejno władca Polski podjął rokowania z królem czeskim. Na zjeździe w Wyszehradzie w 1335 r. w zamian za 20 tys. groszy praskich Jan Luksemburski zrezygnował z pretensji do polskiego tronu. Dziesięć lat później wybuchł nowy konflikt polsko-czeski. Rozejm zawarto w 1348 r. Na jego mocy Kazimierz Wielki musiał uznać przyłączenie Śląska do Czech. Mimo to król Polski uzyskał obietnicę poparcia w ewentualnej wojnie z Krzyżakami od nowego już króla Czech - Karola IV Luksemburskiego. Podczas wojen o Ruś Kazimierz Wielki zbliżył się do Piastów mazowieckich. Do kraju dołączył księstwo płockie. → rozstrzygnięcie sporu z Krzyżakami W czasie tego samego zjazdu w Wyszehradzie zapadł również niekorzystny dla Polski wyrok, nakazujący Krzyżakom oddać tylko Kujawy i ziemię dobrzyńską. Kazimierz Wielki po raz kolejny próbował rozstrzygnąć konflikt przed sądem papieskim. Sędziowie przyznali Polsce pełne prawa do Pomorza Gdańskiego i ziemi chełmińskiej, Krzyżakom nakazali zwrot Kujaw, ziemi dobrzyńskiej oraz wypłacenie odszkodowania za niszczycielskie najazdy. Zakonnicy nie uznali werdyktu i odwołali się do papieża, który ostatecznie nie zatwierdził wyroku sądu. Król Polski został więc zmuszony do zawarcia kompromisu z zakonem. Doszło do tego w 1343 r. w Kaliszu. Polska odzyskała Kujawy i ziemię dobrzyńską, zakon zaś zatrzymał Pomorze Gdańskie i ziemię chełmińską. Przez następne 60 lat między Polakami a Krzyżakami nie dochodziło do żadnych konfliktów. → podbój Rusi Halickiej W 1340 r. zmarł ostatni władca Rusi Halicko-Włodzimierskiej książę Bolesław Jerzy II. Na mocy wcześniejszych porozumień jego sukcesorem był Kazimierz Wielki, dlatego król Polski jeszcze w tym samym roku udał się na Ruś by przejąć tam władzę. Jednak to dopiero za drugim razem Kazimierzowi udało się zająć halicką część tej krainy. Pozostałe ziemie zajęła Litwa. Od tej chwili walka o Ruś stała się zarzewiem konfliktów polsko-litewskich. W latach 1340-1366 Kazimierz Wielki zorganizował jeszcze kilka wypraw wojennych aby podporządkować sobie ten kraj. Dzięki węgierskiemu wsparciu przyłączył do Polski tereny aż po Podole, z Haliczem, Lwowem, Włodzimierzem i Kamieńcem Podolskim. Dla mieszkańców tych terenów zagwarantowano wolność wyznania i szanowano lokalne prawa. Wynikiem opanowania Rusi był w Polsce wzrost wyznawców prawosławia. → polityka gospodarcza powstanie nowych wsi i miast (w niektórych miastach zbudowano mury obronne) poprawa poziomu życia i zamożności obywateli • rozwój sieci dróg handlowych ● reforma monetarna w kraju zaczęła obowiązywać jedna waluta wdrożenie poradlnego oraz zamiana dziesięciny snopowej na pieniężną → polityka wewnętrzna usprawnienie administracji Kazimierz Wielki oparł władzę na urzędach centralnych i lokalnych • prowadzenie zjazdów i 1. Unie z Węgrami i Litwą prowincjonalnych ogólnokrajowych (wiece) ● usprawnienie systemu sądownictwa - spisanie przepisów obowiązującego prawa III. SCHYŁEK ŚREDNIOWIECZA W POLSCE → Andegawenowie na polskim tronie Przed śmiercią Kazimierz Wielki zapisał w testamencie swojemu adoptowanemu wnukowi, księciu słupskiemu Kaźkowi, część terytorium Polski. Miało to ułatwić chłopakowi uzyskanie polskiego tronu. Jednak po śmierci króla w 1370 r. zwolennicy dynastii andegaweńskiej unieważnili testament i zdecydowali się dotrzymać warunków układu zawartego z Węgrami. Nowym polskim władcą został więc Ludwik I Wielki (Ludwik Węgierski). Polska i Węgry zostały więc połączone unią personalną (kraje łączy osoba monarchy). Ludwik Węgierski, podobnie jak Kazimierz Wielki, również nie miał męskiego potomka, dlatego starał się zapewnić sukcesję w Polsce jednej ze swoich córek. Aby uzyskać zgodę Ludwik Węgierski musiał zyskać aprobatę szlachty. Porozumienie w tej sprawie osiągnięto w 1374 r. Ludwik Węgierski zmarł w 1382 r. W Polsce zapanowało bezkrólewie, bowiem rycerstwo nie chciało się zgodzić na przejęcie władzy przez starszą córkę zmarłego, Marię, która była królową Węgier i żoną Zygmunta Luksemburskiego. Ostatecznie na tron wstąpiła Jadwiga. Wraz z jej koronacją na króla Polski w 1384 r. unia personalna z Węgrami przestała istnieć. → pogańska Litwa W pierwszej połowie XIV w. ziemie litewskie zjednoczył książę Giedymin. Wraz ze swoimi synami - Olgierdem i Kiejstutem - przekształcił Wielkie Księstwo Litewskie w rozległe i zaborcze państwo. Ich terytorium rozciągało się od Morza Czarnego aż do Bałtyku. Potężne państwo nieustannie toczyło walki z Tatarami czy też z niezależnymi księstwami ruskimi. Największym zagrożeniem dla Litwy byli jednak Krzyżacy. Swoje wyprawy uzasadniali krzeszeniem wiary, ponieważ Litwa pozostała jedynym pogańskim państwem w Europie. Po śmierci wielkiego księcia Olgierda tron objął jego syn Jogaiła (w Polsce: Jagiełło), który pokonał swojego stryja Kiejstuta, ale wciąż z trudem odbijał najazdy krzyżackie. W tej sytuacji musiał więc znaleźć sojusznika wśród środkowoeuropejskich państw. Było to jednak możliwe tylko pod warunkiem chrystianizacji kraju. → unia Polski z Litwą Po koronacji małoletniej Jadwigi rządy w państwie sprawowali możnowładcy małopolscy. Rozpoczęli oni poszukiwania męża dla królowej. Wprawdzie Jadwiga była już zaręczona z I austriackim księciem Wilhelmem Habsburgiem, jednak radzie królewskiej nie podobała się perspektywa takiego małżeństwa. Pojawił się więc pomysł aby wydać Jadwigę za księcia litewskiego. Obie strony wykazały chęć zawarcia porozumienia, dlatego 14 sierpnia 1385 r. Jagiełło wystawił w Krewie dokument, uważany za początek unii polsko-litewskiej. Jagiełło zobowiązał się w nim do przyjęcia chrztu w obrządku katolickim, uregulować kwestię niedoszłego małżeństwa Jadwigi, odebrać ziemie utracone przez Polaków. Unia stała się faktem dopiero po właściwej elekcji z 2 lutego 1386 r. w Lublinie. Następnie Jagiełło przybył do Krakowa, został ochrzczony (przyjął imię Władysław), poślubił Jadwigę i został koronowany na króla Polski. KORZYŚCI ZAWARCIA UNII POLSKO-LITEWSKIEJ Dla Polaków unia miała znaczenie, ponieważ zagwarantowałaby im zakończenie długotrwałych konfliktów o Ruś Halciką, a także położyłaby kres najazdom litewskim. Ponadto Polska zyskałaby sojusznika w walce z Krzyżakami. Litwinom sojusz z Zachodnim sąsiadem dawał również wsparcie w walce z zakonem krzyżackim, ale i ochronę posiadłości na Rusi. Chrystianizacja Litwy odebrałaby zakonnikom pretekst do łupieżczych wypraw pod pretekstem krzeszenia wiary. → polityka dynastyczna Jagiełły Pierwsze lata rządów Władysława Jagiełły ocenia się jako trudne, ponieważ rzeczywistą władczynią była wtedy jego żona. Po jej śmierci możnowładcy zgodzili się żeby Jagiełło pozostał na tronie, ale pod warunkiem, że nada im większe prawa. To wtedy wzrosło znaczenie rady królewskiej – władca musiał liczyć się z jej zdaniem. W kolejnych latach Jagiełło i dynastia Jagiellonów mogli już rywalizować z innymi rodami królewskimi. Najwcześniej doszło do konfrontacji z królem Węgier. Władysław Jagiełło długo nie miał męskiego potomka. Dopiero ostatnia, czwarta żona, dała mu dwóch synów: Władysława i Kazimierza. Jagiełło rozpoczął wówczas starania o zapewnienie im polskiego tronu. 2. Wojny z zakonem krzyżackim → wojny z zakonem krzyżackim w połowie XV w. 1414 r. 1422 r. 1410 r. bitwa pod Grunwaldem 1411 r. I pokój toruński wojna głodowa traktat melneński 1435 r. pokój w Brześciu Kujawskim → stosunki z Krzyżakami Relacje między Królestwem Polskim a państwem zakonnym nie zmieniły się bezpośrednio po zawarciu unii polsko-litewskiej. Przez ponad 20 lat po podpisaniu układu Krzyżacy skutecznie neutralizowali zagrożenie, które stwarzał dla nich sojusz Polski i Litwy. Ignorowali również chrzest Litwy i nadal urządzali niszczycielskie najazdy na ten kraj. W tej sytuacji na początku XV w. w Polsce zaczęło narastać przekonanie o nieuchronności konfrontacji zbrojnej z zakonem. Do wzrostu napięcia między Polską a państwem krzyżackim przyczyniła się też kwestia Nowej Marchii. Zygmunt Luksemburski zaproponował Jagielle sprzedaż tego terytorium, jednak w trakcie rozmów do działania przystąpili Krzyżacy i odkupili ten obszar. W 1401 r. na Żmudzi wybuchło antykrzyżackie powstanie. Litwini wsparli walczących Żmudzinów co doprowadziło do wojny litewsko-krzyżackiej. Doszło do ciężkich walk, ale ostatecznie (po serii porażek zakonu) zawarto pokój w Raciążu. →wielka wojna z zakonem krzyżackim 6 sierpnia 1409 r. pewni swoich sił Krzyżacy wypowiedzieli Polakom wojnę i jako pierwsi przystąpili do działań zbrojnych. Okazało się, że jednak żadna ze stron nie jest gotowa walczyć na większą skalę, więc ustanowiono rozejm, obowiązujący do 24 czerwca 1410 r. W tym czasie spór miał rozstrzygnąć bezstronnie czeski król, jednak został przekupiony przez zakon i wydał wyrok na ich korzyść. Obie storny mobilizowały swoje siły. Krzyżacy zachęcali do przyłączenia się rycerzy z Zachodu. Tymczasem Polska działa w przeciwną stronę: zniechęcała zachodnich rycerzy do udziału w wojnie po stonie krzyżackiej. Wojnę wznowiono z początkiem lata 1410 r. Do spotkania z Krzyżakami doszło 15 lipca 1410 r. pod Grunwaldem. Stoczone starcie zakończyło się pogromem sił krzyżackich. W walkach poległ m.in. wielki mistrz krzyżacki: Ulrich von Jungingen. Zwycięstwo wojsk polsko-litewskich złamało potęgę zakonu. PRZYCZYNY KONFLIKTU polska dyplomacja demaskuje na Zachodzie rzeczywiste cele zakonu ekonomia - Polska i Litwa przeżywają okres rozwoju gospodarczego i potrzebowały dostępu do nowych rynków. Takie możliwości dawał handel morski, jednak oba kraje były odcięte od portów bałtyckich przez państwo zakonne wybuch antykrzyżackiego powstania na Żmudzi w 1409 r., po którym Krzyżacy wypowiadają wojnę → zakończenie wojny Szok wywołany klęską zakonu sprawił, że większość miast i zamków poddawał się zwycięzcom bez walki. Wojska polsko-litewskie dotarły pod Malbork 25 lipca, jednak złożone głównie z konnicy oddziały, nie zdołały zdobyć potężnej twierdzy. Poza tym ich liczebność powoli spadała - rycerze chcieli jak najszybciej wracać do domu ze zdobytymi łupami. Tymczasem na pomoc Krzyżakom zaczęły napływać wojska z Rzeszy i Inflant. Zakon odzyskiwał kolejne pruskie zamki i miasta. Nadciągające z pomocą Krzyżakom posiłki zostały pokonane 10 października 1410 r. w bitwie pod Koronowem. Pokój z Krzyżakami zawarto 1 lutego 1411 r. w Toruniu. Na jego mocy Polska odzyskała ziemię dobrzyńską, a do książąt mazowieckich powróciły zastawione terytoria zawkrzeńskie. Żmudź miała zostać zwrócona Litwie, ale tylko na okres życia Jagiełły. Krzyżacy zobowiązali się wypłacić stronie polskiej 100 tys. kop groszy czeskich. → dalsze losy Polski i Krzyżaków wojna głodowa - czerwiec 1414 r. Po zawarciu unii w Horodle (1413 r.) Polska i Litwa wystąpiły wobec Krzyżaków, domagając się rezygnacji z Żmudzi, a także zwrotu Pomorza Gdańskiego i ziem: chełmińskiej, michałowskiej. Gdy rozmowy na ten temat nie przyniosły pożądanego rezultatu Jagiełło wypowiedział zakonowi wojnę. Armia była równie liczna jak w 1410 r. Krzyżacy nie zdecydowali się na prowadzenie otwartej bitwy, więc siły Jagiełły były zmuszone do oblegania i blokowania krzyżackich twierdz, a także niszczenia wsi i upraw (stąd nazwa wojny). traktat melneński - 1422 r. Na soborze w Konstancji z lat 1414-1418 konflikt polsko-krzyżacki miał być na zawsze rozstrzygnięty, jednak jego uczestnicy nie ustalili wspólnego werdyktu. W latach 1419, 1420 i 1422 wojska polskie ponownie najechały na państwo zakonne. Krzyżacy ponownie nie podjęli walki, ograniczyli się do obrony swoich twierdz. Zmaganie zakończyło się podpisaniem nad jeziorem Mełno traktatu melneńskiego. Polska odzyskała trzy niewielkie osady. Krzyżacy zaś zrezygnowali z roszczeń wobec Żmudzi co kończyło ich konflikt z Litwą. • pokój w Brześciu Kujawskim - 1435 r. W 1431 r. wybuchły kolejne walki, kiedy to zakon poparł buntującego się przeciw Polsce brata Jagiełły - Świdrygiełłę. Krzyżacy najechali Kujawy i Wielkopolskę, ale ich siły zostały rozbite w bitwie pod Dąbkami. Dwa lata później wyruszyła wyprawa odwetowa wojsk polskich. Spustoszyła ona Nową Marchię oraz Pomorze Gdańskie. Do jeszcze jednej walki doszło pod Wiłkomierzem. Jej bezpośrednim skutkiem było podpisanie 31 grudnia w Brześciu Kujawskim "wieczystego" pokoju z Krzyżakami. 3. Panowanie Kazimierza Jagiellończyka → rządy Władysława Warneńczyka Następcą Władysława Jagiełły został jego syn Władysław (później Warneńczyk). Jako że był małoletni, rządy W jego imieniu sprawował biskup krakowski Zbigniew Oleśnicki. W tym samym czasie na Litwie wielkim księciem wybrano młodszego brata Władysława, Kazimierza. Okres panowania syna Jagiełły to okres zmian w Europie Środkowej. Umierają władcy Czech oraz Węgier, także trony tych państw pozostają wolne. Wówczas kardynał Oleśnicki rozpoczął starania o obsadzenie ich Jagiellonami. W 1440 r. możnowładcy węgierscy zaproponowali młodemu królowi Polski objęcie tronu węgierskiego. Król ze świtą przyjął propozycję, ale wtedy na Węgrzech rozpętała się dwuletnia wojna domowa. Rządy Władysława nie trwały długo, ponieważ król zmarł w czasie bitwy pod Warną w 1444 r. W Polsce zapanował okres bezkrólewia. Kandydatem do tronu pozostał więc litewski książę Kazimierz Jagiellończyk. → polityka dynastyczna Kazimierza Jagiellończyka Kazimierz Jagiellończyk prowadził dynamiczną politykę dynastyczną. Władca chciał osadzić na tronach sąsiednich państw (szczególnie Czech i Węgier) swoich synów. Tym samym prowadził zaciekłą wojnę z Habsburgami. Po śmierci czeskiego króla Jerzego z Podiebradu na tronie zasiadł najstarszy syn Kazimierza - Władysław. Niedługo potem opustoszał także tron węgierski. O koronę węgierską zabiegał król czeski Władysław Jagiellończyk i jego brat Jan Olbracht. Władza padła na Władysława. Po śmierci Kazimierza Jagiellończyka Polską władali kolejno jego trzej synowie. Pod koniec XV w. Jagiellonowie panowali na olbrzymim terenie Europy Środkowej i Wschodniej. Spadkobiercy Władysława Jagiełły mieli więc wpływ na najważniejsze wydarzenia polityczne epoki. → opozycja stanowa w państwie zakonnym Po I pokoju toruńskim Krzyżacy usilnie dążyli do wzmocnienia autorytetu władzy państwowej, osłabionego w efekcie klęski w kampanii grunwaldzkiej. W XV w. ustrój państwa krzyżackiego stawał się bardziej przestarzały w porównaniu z sąsiednimi monarchiami stanowymi. Sprzeciw konsolidującej się opozycji stanowej stawał się silniejszy. Wzmacniała go w XV w. rosnąca świadomość terytorialna mieszczan i rycerzy, którzy postrzegali Prusy jako swoją ojczyznę. Byli oni w większości potomkami rodzin, którzy Prusy zamieszkiwali od pokoleń. Rekrutujący się rycerstwa frankońskiego Krzyżacy byli więc obcą władzą dla stanów pruskich. W 1440 r. przedstawiciele stanów pruskich zawiązali konfederację nazwaną Związkiem Pruskim. Miała ona reprezentować ich interesy oraz działać przeciw nadużyciom władz zakonnych. W połowie XV w. wielki mistrz podjął działania zmierzające do likwidacji Związku Pruskiego. Uzyskał poparcie kurii papieskiej oraz cesarza, który nakazał rozwiązanie opozycyjnej konfederacji. W odpowiedzi Związek Pruski wymówił posłuszeństwo Krzyżakom oraz zajął zbrojnie większość miast i zamków w Prusach. Niemal jednocześnie do Krakowa przybył pruski szlachcic Jan Bażyński, który poprosił Kazimierza Jagiellończyka o włączenie państwa zakonnego do Korony. Akt inkorporacji został podpisany przez władcę 6 marca 1454 r. Jego wydanie zapoczątkowało trwająca w latach 1454-1466 r., toczoną między państwem krzyżackim a Polską, wojnę trzynastoletnią. → wojna trzynastoletnia (1454-1466) Kryzys, który dotknął państwo Krzyżackie, wpłynął także na ich umiejętności obronne. Coraz mniej rycerzy Z pospolitego ruszenie opowiadało się po stronie zakonu, więc Krzyżacy musieli korzystać z usług wyszkolonych rycerzy. Ich utrzymanie było jednak zbyt drogie. Po rozpoczęciu wojny Polacy liczyli na szybkie zwycięstwo. Niestety już pierwsza bitwa - stoczona 18 września 1454 r. pod Chojnicami zakończyła się porażką polskich wojsk. Kazimierz Jagiellończyk zmuszony został do prowadzenia wojny bez pospolitego ruszenia i pieniędzy. Dzięki wsparciu finansowemu ze strony Elbląga, Gdańska czy Torunia mógł rozpocząć werbunek armii zaciężnej. Pieniądze starczyły również wykupienie krzyżackich zamków. W ten sposób w 1457 r. Polacy przejęli Malbork. W 1462 r. siły zaciężne Królestwa Polskiego pokonały armię krzyżacką pod na Świecinem. Do ostatecznego zwycięstwa Polski przyczyniło się rozbicie floty zakonnej w bitwie na Zalewie Wiślanym (1463 r.). Wojna okazała się zbyt kosztowna dla obu stron. Rozpoczęto więc rokowania pokojowe, które doprowadziły do podpisania w 1466 r. II pokoju toruńskiego. Do Polski wróciło Pomorze Gdańskie Z ziemią chełmińską i michałowską. Ponadto do Korony wcielono również Żuławy z Malborkiem, Elbląg i Warmię. Zdobyte ziemie zaczęto nazywać Prusami Królewskimi. Pozostałe tereny Prusy Zakonne (Krzyżackie) - zostały pod władzą zakonu, ale utraciły suwerenność państwową. Sami Krzyżacy zobowiązali się do pomocy zbrojnej Polakom. Największe znaczenie dla Królestwa miało uzyskanie dostępu do morza, które pomogło w prowadzeniu handlu z Europą Zachodnią i przyczyniło się do rozwoju gospodarczego Polski. 4. Monarchia Polska w XIV-XV wieku pojęcia monarchia elekcyjna - ustrój polityczny, w którym nowego monarchę wybiera społeczeństwo lub uprawniona do tego grupa sejm walny - zgromadzenie powszechne zwoływane w Polsce od XIV w. przez monarchów w sprawach wagi państwowej sejmiki ziemskie - zgromadzenia lokalne, zwoływane na ziemiach polskich od XIV w. w każdym województwie, zajmujące się sprawami administracji lokalnej oraz prawem → zmiany w administracji polskiej w XIII wieku W okresie rozbicia dzielnicowego w każdym z księstw piastowskich uformowała się odrębna administracja książęca, złożona z dworu oraz innych urzędów. Najwyższym rangą urzędnikiem był komes nadworny (inaczej: wojewoda). Na czele administracji lokalnej stali kasztelanowie. Oprócz nich na dworze służbę pełnili również: cześnik, stolnik, łowczy, koniuszy, miecznik, sędzia dworski i kanclerz. W następstwie stopniowej likwidacji ustroju prawa książęcego (proces przekształcania się na monarchię stanową) powyższe urzędy z patrymonialnych zamieniły się na ziemskie. Urzędy ziemskie wiązały się odtąd z dożywotnimi honorowymi tytułami, zapewniającymi dostęp do rzeczywistej władzy. Od końca XIV w. monarchia polska stała się monarchią elekcyjną. W XV w. elekcja była zawężona do panującej dynastii jagiellońskiej - każdy inny wybór skutkowałby rozpadem unii z Litwą. → administracja lokalna W XIV i XV w. ostatecznie określono hierarchię oraz kompetencje urzędników ziemskich. Zostawali nimi dożywotnio przedstawiciele miejscowej szlachty. Ograniczono także uprawnienia wojewodów, zaś funkcja podkomorzego (sędzia rozstrzygający pory między właścicielami ziemskimi) zyskała nowe przywileje. Dla formującego się stanu szlacheckiego najważniejszym organem sądowym stały się sądy ziemskie. Każde województwo i ziemia posiadały własny sąd. Sądy były fundamentem szlacheckiego samorządu. W procesie odbudowy nowego Królestwa Polskiego ważną rolę odegrał urząd starosty (wprowadzony przez króla Czech Wacława II). Mianowani przez monarchę urzędnicy przejęli zadanie utrzymania bezpieczeństwa i pokoju wewnętrznego. Starostowie byli namiestnikami władcy na powierzonych im terytoriach – reprezentowali go i zastępowali w wypełnianiu zadań. Nie mogli jedynie nadawać za niego przywilejów. → rozwój reprezentacji stanowej W XIV i XV w. wykształciły się dwie instytucje kluczowe dla nowego ustroju polskiej monarchii: sejmy i sejmiki. W sprawach ogólnopaństwowych monarchowie zwoływali sejmy walne. Początkowo odbywały się one okazjonalnie, jednak od czasów Władysława Jagiełły organizowano je regularnie. W 1493 r. z inicjatywy Jana Olbrachta zwołano wzorcowy sejm walny, złożony z Izby Senatorskiej (biskupi, wojewodowie, kasztelanowie) oraz Izby Poselskiej (posłowie wybrani na sejmikach). Obok sejmów walnych funkcjonowały także sejmy prowincjonalne, które zajmowały się osobnym ustawodawstwem dla Wielkopolski i Małopolski. Swoją działalność prowadziły również sejmiki ziemskie. → przywileje szlacheckie Między drugą połową XIV a początkiem XVI w. szlachta otrzymała od kolejnych monarchów przywileje generalne, gwarantujące jej dominującą pozycję w hierarchii społecznej oraz udział w sprawowaniu władzy. Zdobywanie tych uprawnień stanowiło efekt ścierania się trzech sił politycznych: monarchów, grup możnowładczych oraz średniej szlachty. Ostatnim znakiem przemian dokonujących się w polskim ustroju był akt ustawodawczy z 1505 r. Sejm w Radomiu uchwalił wówczas konstytucję Nihil novi. Zgodnie z jej postanowieniami wszystkie decyzje podejmowane przez sejm musiały zostać przyjęte jednogłośnie przez trzy izby sejmu walnego: króla, senat i izbę poselską. W procesie kształtowania się monarchii stanowej dla Polski charakterystyczna była całkowita dominacja stanu szlacheckiego. 5. Kultura polska w średniowieczu → początki kultury łacińskiej Chrzest Mieszka I umożliwił rozwój kulturowy Polski podobny do tego Zachodniego. Na przełomie X i XI w. w ważniejszych grodach książęcych powstały pierwsze kościoły. Osiedlili się przy nich zagraniczni misjonarze, którzy byli uznawani za osoby wykształcone. Ich przybycie oznaczało nie tylko początek chrześcijaństwa, ale i pojawienie się kultury łacińskiej - zwłaszcza piśmiennictwa. Dzięki duchowym nowi wierni mogli poznawać doktrynę chrześcijańską. Dla ogółu społeczeństwa chrystianizacja oznaczała zmianę obyczajów. → ośrodki życia kulturalnego Głównymi ośrodkami, w których rozwijała się kultura średniowiecznej Polski były klasztory, stolice biskupie i dwory władców. Rozwój organizacji kościelnej w Polsce przełożył się na zwiększenie liczby budowli sakralnych. W XI w. pojawiły się pierwsze opactwa benedtyktyńksie a należący do nich zakonnicy odegrali ważną rolę w krzewieniu chrześcijaństwa w Polsce. W połowie XII w. do piastowskich księstw dzielnicowych przybyli cystersi. Na ziemiach polskich pierwszymi ośrodkami naukowymi i literackimi stały się klasztory oraz stolice biskupstw. Zakładano tam szkoły oraz prowadzono księgozbiory. → początki dziejopisarstwa Najstarsze zapisy w języku łacińskim pochodzą z XI i XII w. Początkowo umieszczano je na tablicach paschalnych. Przy datach rocznych duchowni zapisywali informacje o ważnych wydarzeniach. Z takich notek tworzono pierwsze roczniki. Najstarszym dziełem tego typu (zachowanym do czasów obecnych) jest Rocznik Świętokrzyski dawny. Pierwszą kronikę dziejów Polski spisał za panowania Bolesława Krzywoustego Anonim zwany Gallem. Kolejna autorstwa biskupa krakowskiego Wincentego Kadłubka powstała na przełomie XII i XIII w. Duchowny przedstawił w niej losy dynastii piastowskiej a także wspólnoty Polaków. → rozwój cywilizacyjny w XIII wieku Przemiany cywilizacyjne, które rozpoczęły się w Polsce w XIII w. i trwały do końca średniowiecza, sprzyjały także rozwojowi kultury. Kolonizacja na prawie niemieckim oraz powstanie wielu wsi i miast przyczyniły się do rozwoju sieci parafialnych. To właśnie wtedy dokonała się chrystianizacja ogółu społeczeństwa. Od XIII w. zaczęto zakładać szkoły parafialne. Uczęszczała do nich niewielka część młodzieży, a swoim poziomem do szkół zakonnych czy katedralnych dorównywały tylko w większych miastach. W XV w. państwo polskie miało już własną elitę intelektualną. →literatura średniowieczu W późnym W późnym średniowieczu poszerzała się znajomość literatury. W ówczesnych dziełach dominowały treści religijne. Literaturę świecką reprezentowały zaś podręczniki. W mniejszym stopniu były to romanse, satyry oraz dzieła historyczne. W drugiej połowie XV w. Jan Długosz stworzył Roczniki czyli kroniki sławnego Królestwa Polskiego, stanowiące sumę średniowiecznej wiedzy historycznej na temat Polski. W późnym średniowieczu zaczęła się rozwijać polszczyzna literacka, jednak to dopiero w XVI w. humaniści uczynili ją doskonałą. ➜rola Akademii Krakowskiej uczelnia Znaczenie W 1364 r. Kazimierz Wielki założył Akademię Krakowską. Po śmierci króla lekko podupadła. Swoją działalność wznowiła w 1400 r. Wtedy też rozpoczął się jej okres świetności. uczelni wzrosło zmniejszeniu się roli uniwersytetu praskiego - w Czechach rozpoczęły się wówczas wojny husyckie. W XV w. na uniwersytecie w krakowie studiowali Polacy, Niemcy, Ślązacy, Węgrzy, Czesi oraz Litwini. po →sztuka romańska i gotycka na ziemiach polskich W przyswajaniu kultury chrześcijańskiej dużą rolę odegrała sztuka. Już w drugiej połowie X w. zaczęto wzonościć pierwsze kamienne budowle - kościoły w kształcie rotund. Rozwój stylu romańskiego przypada na XII w. Na to samo stulecie przypada również rozwój rzeźby. Jednym z jej najbardziej znanych zabytków są Drzwi Gnieźnieńskie, na których przedstawiono żywot św. Wojciecha. W XIII w. zaczęto w budownictwie stosować cegłę. W Polsce pojawił się wtedy styl gotycki. W XV w. wzniesione zostały w tym stylu kościoły halowe w Krakowie, Gdańsku lub Toruniu