Przyczyny reformacji i działalność Marcina Lutra

Reformacja wyrosła z głębokiego kryzysu Kościoła katolickiego. Upadek moralny duchowieństwa widoczny był w rozpowszechnionej symonii (handlu stanowiskami kościelnymi), nepotyzmie (faworyzowaniu krewnych) i nikolaizmie (łamaniu celibatu). Do tego dochodziła sprzedaż odpustów, wielka schizma zachodnia i ogólny spadek autorytetu papieża.

Przełomowym momentem stał się rok 1517, gdy Marcin Luter przybił do drzwi katedry w Wittenberdze 95 tez krytykujących odpusty. Gdy papież zażądał odwołania tez pod groźbą ekskomuniki, Luter publicznie podarł ten dokument, zrywając z Kościołem. Jego nauki skupiały się na bezpośrednim kontakcie z Biblią, odrzuceniu autorytetu papieża i soborów oraz uznaniu zbawienia jako zależnego wyłącznie od wiary i łaski Bożej.

💡 Pamiętaj! Luteranizm zachował tylko dwa sakramenty: chrzest i komunię, a kontrolę nad kościołem przekazał władcom świeckim, co później odzwierciedli zasada "cuius regio, eius religio" (czyja władza, tego religia).

Wojny religijne w Niemczech i Szwajcarii

Nauki Lutra wywołały społeczne niepokoje. W 1525 roku wybuchła krwawa wojna chłopska pod wodzą Thomasa Müntzera, który wykorzystał hasło sprawiedliwości bożej do walki z zależnością feudalną. Chociaż bunt został stłumiony, a Münzer ścięty, napięcia religijne narastały.

Książęta popierający reformację utworzyli w 1531 roku Związek Szmalkaldzki, by bronić swoich interesów. Po dwóch wojnach szmalkaldzkich, w 1555 roku zawarto pokój w Augsburgu, wprowadzający zasadę „cuius regio, eius religio" - władca decydował o wyznaniu poddanych.

Równolegle w Szwajcarii działał Ulrich Zwingli, twórca bardziej radykalnej wersji luteranizmu, dążący do powrotu do pierwotnego chrześcijaństwa. Jego działalność doprowadziła do wojny domowej (1529-31), w której sam zginął. Później Jan Kalwin rozwinął doktrynę o predestynacji - według której los człowieka jest z góry przesądzony, a zbawienie nie zależy od uczynków.

⚠️ Uwaga! Pokój w Augsburgu (1555) to kluczowa data pokazująca, jak reformacja zmieniła polityczny krajobraz Europy, dając władcom nowe narzędzie kontroli nad poddanymi.

Reformacja w Anglii i Polsce

W Anglii reformacja miała szczególny charakter. Henryk VIII Tudor, pragnąc rozwodu z Katarzyną Aragońską, który uniemożliwiał papież, zerwał z Rzymem. W 1534 roku parlament uchwalił akt supremacji, uznający króla za głowę Kościoła. Anglikanie zachowali wiele katolickich elementów, ale uznali zwierzchność monarchy nad Kościołem.

Po śmierci Henryka VIII polityka religijna Anglii falowała - Edward VI sprzyjał kalwinizmowi, Maria Tudor przywracała katolicyzm, aż wreszcie Elżbieta I ustabilizowała anglikanizm jako religię państwową.

Polska stała się schronieniem dla różnych nurtów protestanckich. Działały tu wspólnoty antytrynitarzy (Bracia Polscy), Braci Czeskich oraz kalwinistów, których wybitnym przedstawicielem był Jan Łaski. W 1570 roku zawarto Ugodę Sandomierską, próbującą zjednoczyć protestantów wobec zagrożenia kontrreformacją.

💡 Polska zasłynęła w Europie wyjątkową tolerancją religijną, której wyrazem była Konfederacja Warszawska (1573) - pierwszy w Europie akt gwarantujący swobodę wyznania!

Tolerancja w Polsce i kontrreformacja

Polska tolerancja religijna wyraziła się najpełniej w Akcie Konfederacji Warszawskiej (1573), który gwarantował pokój między wyznaniami i był pierwszym takim dokumentem w Europie. Innowierców (niekatolików) nazywano dysydentami i przyznano im równe prawa.

Jednak Kościół katolicki podjął działania kontrreformacyjne. W 1564 roku sprowadzono do Polski jezuitów, którzy założyli liczne szkoły, a w 1579 roku Stefan Batory przekształcił kolegium jezuickie w Akademię Wileńską. Wybitnymi działaczami kontrreformacji byli Jakub Wujek i Piotr Skarga.

Za Zygmunta III Wazy doszło do Unii Brzeskiej (1596), podporządkowującej część prawosławnych w Rzeczypospolitej papieżowi. Choć większość prawosławnych była przeciwna, król uznał Kościół unicki (greckokatolicki) za jedyną legalną wspólnotę prawosławną w kraju.

⚠️ Mimo tolerancyjnej tradycji, działania kontrreformacyjne w Polsce stopniowo ograniczały swobody religijne innowierców, co widać szczególnie po Unii Brzeskiej, która podzieliła społeczność prawosławną.

Sobór Trydencki i reformy Kościoła katolickiego

W odpowiedzi na reformację Kościół katolicki zwołał Sobór Trydencki (1545-1563), który opracował program odnowy i reform. Ustalono, że tylko duchowni mogą interpretować Biblię, potwierdzono kult świętych jako pośredników między Bogiem a człowiekiem oraz znaczenie dobrych uczynków dla zbawienia.

Sobór wprowadził liczne reformy administracyjne - zakaz sprawowania wielu urzędów jednocześnie, obowiązek rezydowania biskupów w diecezjach, regularne synody, seminaria duchowne oraz księgi metrykalne (chrztów, ślubów, zgonów). Wzmocniono dyscyplinę duchowieństwa, egzekwując celibat i noszenie sutanny.

Kościół wznowił działalność inkwizycji (Święte Oficjum), stworzył indeks ksiąg zakazanych (1559) i poparł rozwój zakonu jezuitów założonego w 1540 roku. Jezuici, prowadzący elitarne szkoły, stali się główną siłą kontrreformacji, walcząc z protestantami poprzez edukację, misje i działalność polityczną.

💡 Sobór Trydencki zmienił oblicze Kościoła katolickiego na następne stulecia! Wiele jego reform, jak prowadzenie ksiąg metrykalnych czy seminaria duchowne, funkcjonuje do dziś.