Starożytna Grecja - Początki i Geografia

Starożytna Grecja narodziła się na Półwyspie Bałkańskim, gdzie ukształtowanie terenu znacząco wpłynęło na rozwój tej cywilizacji. Południowa i centralna część kraju w większości pokryta była pasmami górskimi, podczas gdy północ, szczególnie dolina rzeki Penejos w Tesalii, oferowała żyzne tereny rolnicze.

Definicja: Kultura minojska i kultura mykeńska stanowiły fundamenty cywilizacji greckiej. Pierwsza rozwinęła się na Krecie, druga na kontynentalnej części Grecji.

W centralnej części Grecji najważniejszymi krainami były Beocja i Attyka, połączone z Peloponezem przez Przesmyk Koryncki. Morze Egejskie z archipelagami Cyklad i Sporad tworzyło naturalne połączenie między lądami. Szczególną rolę odegrały duże wyspy - Kreta i Cypr.

Warunki geograficzne Grecji sprzyjały rozwojowi żeglugi i handlu morskiego. Z powodu niedostatku ziemi uprawnej, duże znaczenie miała hodowla i połów ryb. Rozwinęło się również rzemiosło, szczególnie ceramika. Do największych osiągnięć należało stworzenie własnego pisma - linearnego A przez Minojczyków i linearnego B przez Mykeńczyków.

Kultury Minojska i Mykeńska

Kultura minojska rozwinęła się na Krecie około 3000 lat p.n.e. Nazwa pochodzi od legendarnego króla Minosa. Około I tysiąclecia p.n.e. na wyspie powstały charakterystyczne pałace, z których najsłynniejszy znajdował się w Knossos.

Przykład: Dysk z Fajstos to najbardziej zagadkowy zabytek kultury minojskiej. Ma 16 cm średnicy i pokryty jest 241 odciśniętymi znakami, których znaczenia do dziś nie odkryto.

Kultura mykeńska została stworzona przez Achajów - jedno z plemion indoeuropejskich. Nazwa pochodzi od miasta Mykeny. Większość informacji o Mykeńczykach pochodzi z grobów szybowych, gdzie składano ciała z bogatym wyposażeniem. Charakterystyczne były też groby kopułowe, jak słynny Grób Agamemnona z XIV w. p.n.e.

Kres cywilizacji mykeńskiej nastąpił około 1200-1100 p.n.e., co zapoczątkowało okres "wieków ciemnych". Według tradycji, upadek nastąpił na skutek powrotu potomków Heraklesa z plemienia Dorów.

Greckie Polis i Wielka Kolonizacja

W okresie archaicznym ukształtowała się charakterystyczna dla Starożytnej Grecji forma państwowości - polis. W starożytnych polis wyróżniano trzy główne ustroje: monarchię, oligarchię i demokrację.

Highlight: Polis stanowiło unikalną formę organizacji społeczno-politycznej, łączącą elementy miasta-państwa ze wspólnotą obywatelską.

Przełudnienie i niedostatek ziemi skłoniły Greków do masowej migracji, znanej jako Wielka Kolonizacja. Kolonie były niezależne od metropolii, ale utrzymywały z nimi kontakty handlowe. Efektem kolonizacji był szybki rozwój gospodarczy Grecji i przejście od gospodarki naturalnej do wymiennej.

Grecy tworzyli wspólnotę kulturową opartą na czterech głównych czynnikach: wspólnym pochodzeniu, języku, miejscach kultu oraz zwyczajach i tradycjach. Najważniejszymi ośrodkami religijnymi były Olimpia i Delfy.

Sparta i Jej Społeczeństwo

Sparta była jednym z najważniejszych polis Starożytnej Grecji. Charakteryzowała się surowym systemem wychowania i silną organizacją militarną. Społeczeństwo spartańskie dzieliło się na trzy grupy: spartiaci, periojkowie i heloci.

Vocabulary: Likurg - legendarny prawodawca spartański, któremu przypisuje się stworzenie podstaw ustroju Sparty, spisanych w tzw. "Wielkiej Rhetrze".

W Sparcie panował ustrój oligarchiczny z dwoma królami $diarchia$. Władzę sprawowała geruzja $rada starszych$ oraz zgromadzenie ludowe $apella$. Istotną rolę pełnili także eforowie, którzy kontrolowali działania królów i strzegli praw.

Życie Spartan charakteryzowało się surowością i prostotą $tzw. lakońska dieta$. Podstawą wychowania była służba wojskowa, a obywatelstwo uzyskiwało się po ukończeniu 20 roku życia i przejściu odpowiedniego szkolenia.

Starożytna Grecja - Rozwój Demokracji Ateńskiej

Starożytna Grecja rozwinęła pierwszy system demokratyczny w historii ludzkości. W okresie archaicznym władzę w Atenach sprawowali arystokraci, którzy wybierali spośród siebie urzędników zwanych archontami. System ten ewoluował wraz z reformami kolejnych przywódców.

Definicja: Demokracja ateńska to system rządów, w którym wszyscy wolni obywatele mieli prawo uczestniczyć w zgromadzeniach ludowych i sprawować urzędy publiczne.

Kluczową postacią w rozwoju demokracji był Solon, który w latach 594/593 p.n.e. przeprowadził fundamentalne reformy. Zniósł niewolę za długi i wprowadził podział społeczeństwa na cztery klasy majątkowe, przyznając każdej określone prawa polityczne. Te zmiany nie zadowoliły jednak ani biednych, ani arystokracji.

Kolejnym przełomem były reformy Klejstenesa w latach 508/507 p.n.e. Wprowadził on nowy podział administracyjny na fyle $jednostki terytorialne$ i znacząco ograniczył wpływy arystokracji. Każda z fyl wybierała 50 członków do Rady Pięciuset, co stało się fundamentem ateńskiej demokracji.

Instytucje Demokratycznych Aten

System demokratyczny w Starożytnej Grecji opierał się na kilku kluczowych instytucjach. Najważniejszą było Zgromadzenie Ludowe $eklezja$, w którym mogli uczestniczyć wszyscy pełnoprawni obywatele.

Przykład: Podczas obrad Zgromadzenia Ludowego każdy obywatel mógł zabrać głos i przekonywać innych do swoich racji. Stąd tak wielkie znaczenie zyskała sztuka wymowy - retoryka.

Drugim filarem demokracji był sąd ludowy $heliaja$, składający się z 6000 sędziów wybieranych spośród obywateli, którzy ukończyli 30 lat. Większość urzędów obsadzano poprzez losowanie, co miało gwarantować równy dostęp do władzy.

Szczególną rolę pełnili strategowie, odpowiedzialni za finanse i sprawy wojskowe. Musieli wykazać się odpowiednimi kompetencjami i byli wybierani, a nie losowani. Po zakończeniu kadencji każdy urzędnik składał sprawozdanie w ramach procedury zwanej euthyną.

Wojny Perskie i ich Wpływ na Grecję

Kultura starożytnej Grecji została poddana próbie podczas wojen perskich. W VI w.p.n.e. imperium perskie pod wodzą Cyrusa Wielkiego zaczęło podporządkowywać sobie kolejne tereny, w tym greckie miasta na wybrzeżu Azji Mniejszej.

Highlight: Bitwa pod Maratonem $490 p.n.e.$ była przełomowym momentem w historii wojen perskich. Ateńczycy pod dowództwem Miltiadesa pokonali znacznie liczniejszą armię perską.

Kolejna wielka wyprawa perska pod wodzą Kserksesa zakończyła się heroiczną obroną Termopil przez Spartań i ich sojuszników. Mimo że Persowie przełamali opór w wąwozie termopilskim, ostatecznie ponieśli klęskę w bitwie morskiej pod Salaminą $480 p.n.e.$, gdzie kluczową rolę odegrał ateński strateg Temistokles.

Złoty Wiek i Schyłek Potęgi Ateńskiej

Dzieje starożytnej Grecji osiągnęły szczyt w okresie zwanym złotym wiekiem Aten. Pod przywództwem Peryklesa miasto przeżywało rozkwit kulturalny i architektoniczny. Powstały wtedy najwspanialsze budowle na Akropolu, w tym Partenon.

Vocabulary: Związek Morski - organizacja państw greckich pod przewodnictwem Aten, utworzona w 478 r. p.n.e. dla obrony przed Persją.

Jednak rywalizacja między Atenami a Spartą doprowadziła do wojny peloponeskiej $431-404 p.n.e.$. Konflikt ten zakończył się klęską Aten i rozpadem Związku Morskiego. Sparta przejęła hegemonię w świecie greckim, ale jej dominacja nie trwała długo. W 371 r. p.n.e. została pokonana przez Teby w bitwie pod Leuktrami, co doprowadziło do nowego układu sił w Grecji.

Kultura i Religia Starożytnej Grecji

Starożytna Grecja pozostawiła po sobie niezwykle bogate dziedzictwo kulturowe, które do dziś fascynuje i inspiruje. Religia starożytnych Greków była politeistyczna, z panteonem antropomorficznych bóstw zamieszkujących górę Olimp. Bogowie greccy posiadali ludzkie cechy charakteru i emocje, co czyniło ich bardziej przystępnymi dla wyznawców. Najważniejszymi ośrodkami kultu religijnego były świątynie w Delfach i Dodonie, gdzie znajdowały się słynne wyrocznie.

Definicja: Antropomorfizm w religii greckiej oznaczał nadawanie bóstwom ludzkich cech fizycznych i psychicznych.

Kultura starożytnej Grecji rozwijała się w trzech głównych okresach: archaicznym $do końca VI w. p.n.e.$, klasycznym $V-IV w. p.n.e.$ i hellenistycznym $po śmierci Aleksandra Wielkiego$. W okresie klasycznym, który uznawany jest za szczyt rozwoju kultury greckiej, powstały najwspanialsze dzieła literatury, filozofii i sztuki. Igrzyska olimpijskie, zapoczątkowane w 776 r. p.n.e., odbywały się co cztery lata w sanktuarium Zeusa w Olimpii, łącząc sport z kultem religijnym.

Literatura grecka wydała wielkich twórców, wśród których szczególne miejsce zajmuje Homer - autor "Iliady" i "Odysei". Te epickie poematy nie tylko opowiadają o wojnie trojańskiej i przygodach Odyseusza, ale również stanowią bezcenne źródło wiedzy o kulturze i społeczeństwie wczesnej Grecji. Hezjod, autor "Teogonii", przedstawił w swoim dziele systematyczny opis pochodzenia bogów i powstania świata.

Filozofia i Teatr w Starożytnej Grecji

Filozofia grecka, nazywana "umiłowaniem mądrości", położyła fundamenty pod rozwój myśli europejskiej. Tales z Miletu, jeden z pierwszych filozofów, twierdził, że wszystko powstało z wody. Demokryt z Abdery stworzył teorię atomistyczną, według której świat składa się z niepodzielnych cząstek - atomów.

Highlight: Okres klasyczny przyniósł rozkwit filozofii greckiej, kiedy to działali sofiści oraz wielcy myśliciele jak Sokrates, Platon i Arystoteles.

Teatr grecki, ściśle związany z kultem boga Dionizosa, rozwinął dwie główne formy dramatyczne: tragedię i komedię. Przedstawienia odbywały się podczas świąt religijnych w formie zawodów dramatycznych $agonów$. Najwybitniejsi tragediopisarze - Ajschylos, Sofokles i Eurypides - tworzyli dzieła poruszające fundamentalne problemy ludzkiej egzystencji. W komedii zasłynął szczególnie Arystofanes, którego utwory często zawierały ostrą krytykę społeczną i polityczną.

Vocabulary: Skene $σκηνή$ - budynek sceniczny w teatrze greckim Orchestra $ὀρχήστρα$ - okrągła przestrzeń przed sceną, gdzie występował chór Theatron $θέατρον$ - widownia w kształcie półkola

Teatr grecki charakteryzował się specyficzną architekturą, z widownią wkomponowaną w naturalne zbocze wzgórza. Aktorzy używali masek, które nie tylko pozwalały na zmianę ról, ale także wzmacniały głos i podkreślały emocje postaci. Najlepiej zachowanym przykładem antycznego teatru greckiego jest teatr w Epidauros, słynący z doskonałej akustyki.