Bogurodzica

Alternatywny zapis:

i przychylność. W drugiej strofie zwracają się już bezpośrednio do Chrystusa, aby przez wzgląd na Jana Chrzciciela wysłuchał ich próśb, zapewnił im pobożne życie na ziemi, a następnie zbawienie po śmierci. Zakończenie utworu jest bardzo wymowne, podkreśla bowiem, że nieuchronnym końcem ziemskiej wędrówki człowieka jest śmierć. Forma utworu odzwierciedla średniowieczną ideę hierarchicznego porządku. Jego kunsztowna budowa opiera się na zasadzie symetrii - na paralelizmach (powtórzeniach lub podobieństwach) i antytezach (przeciwstawieniach), które występują obok siebie lub w sąsiadujących ze sobą wersach. Obie strofy kończą się zaczerpniętym z greckich pieśni kościelnych zwrotem Kyrie eleison ('Panie, zmiłuj się nad nami') pełniącym funkcję refrenu. Oprócz rymów zewnętrznych, w końcach wersów 1 i 2, 5 i 6, 7 i 8 oraz 9 i 10, zastosowano też rymy wewnętrzne (,,Bogurodzica dziewica", ,,syna Gospodzina", ,,dziela Krzciciela", ,,usłysz głosy, napełń myśli"). Bogactwo środków językowych wyraża się również użyciem apostrof - bezpośrednich zwrotów do adresata, czyli Maryi. Poszczególne klauzule (zakończenia wersów) zyskują wyrazistość dzięki zróżnicowaniu intonacyjnemu: intonacji wznoszącej (tzw. antykadencji) lub opadającej (kadencji). Utwór, co charakterystyczne dla polskiej poezji średniowiecznej, jest pisany wierszem zdaniowym - poszczególne wersy zostały wypełnione osobnymi zdaniami lub jednorodnymi członami zdań. Liczba sylab w wersach jest nierówna (asylabizm był typową cechą średniowiecznego wiersza zdaniowo-rymowego). Pieśń, będąca jednym z najstarszych zabytków języka polskiego, zawiera wiele archaizmów - form wyrazowych, które wyszły z użycia. Niektóre z nich były archaizmami już w okresie zapisywania pieśni, np. wyraz Bogurodzica nie pojawia się w żadnym innym zachowanym polskim tekście. deesis (gr. deesis 'modlitwa, prośba, błaganie') – jeden z najważniejszych tematów ikonograficznych sztuki średniowiecznej: kompozycja przedstawiająca Jezusa Chrystusa jako Zbawiciela świata, a po jego bokach - Matkę Boską i Jana Chrzciciela w modlitewnych pozach, jako pośredników między Bogiem a ludźmi, urzędujących za nimi. Temat ten, podejmowany w sztukach plastycznych, miał również ujęcia literackie. W Bogurodzicy występują różne rodzaje archaizmów: • leksykalne: np. Bogurodzica (Matka Boska), zwolena (wybrana, chwalona, wielbiona), Gospodzin (pan, gospodarz), dziela (dla), zbożny (szczęśliwy, dostatni), przebyt (pobyt, życie), Bożyc (Syn Boży), jąż (którą), • fonetyczne: np. sławiena (sławiona), Krzciciel (Chrzciciel), fleksyjne: np. mianownik w formie wołacza, czasowniki trybu rozkazującego z końcówkami „,-y”, „,-i": zyszczy (zjednaj, pozyskaj), spuści (ześlij), oraz bez końcówek: napełń (napełnij), słysz (usłysz), ● składniowe: np. Bogiem sławiena (sławiona przez Boga). Cechy gatunkowe Bogurodzica jest utworem modlitewnym, który jednocześnie należy do poezji melicznej (śpiewanej). Pierwotnie była przeznaczona do chóralnego śpiewu a capella (tj. bez towarzyszących instrumentów). Wykonywano ją podczas mszy świętej i na procesjach, z czasem zaczęła też funkcjonować jako pieśń bojowa rycerstwa i pieśń koronacyjna Jagiellonów. Miały śpiewać ją wojska ruszające do walki pod Grunwaldem (1410) i Warną (1444). Długosz w swoich kronikach określa ją mianem carmen patrium, czyli 'pieśni ojczystej'. Pod koniec XVI w. straciła na znaczeniu. Z zapomnienia wydobyli ją twórcy patriotycznej poezji XIX-wiecznej oraz Henryk Sienkiewicz powieścią Krzyżacy. Tematyka Tematyka Bogurodzicy wynika z jej specyfiki jako pieśni religijnej, modlitewnej. Modlitwa to prośba wnoszona do nadprzyrodzonej instancji. W tym wypadku lud adresuje ją do Matki Boskiej, a za Jej pośrednictwem - i przy wsparciu Jana Chrzciciela - do Chrystusa Utwór otwiera apostrofa do Matki Boskiej (,,Bogurodzicy"), którą wierni (typowy dla średniowiecza podmiot zbiorowy) proszą o wstawiennictwo u Chrystusa (,,Twego syna Gospodzina"). Próbują za jej pośrednictwem wyjednać sobie Jego przychylność (,,zyszczy nam, spuści nam"). Adresatem drugiej zwrotki jest już sam Syn Boży (,,Bożyc"). Ludzie proszą, aby przez wzgląd na Jana Chrzciciela (,,Twego dziela Krzciciela") wysłuchał ich modlitw o szczęśliwe życie na ziemi (,,zbożny pobyt") i wieczny żywot w raju (,,rajski przebyt"). Ostatnie słowa zwrotki podkreślają, że nieuchronnym końcem ziemskiej wędrówki jest śmierć - traktowana jednak jedynie jako próg, który należy przekroczyć na drodze ku wieczności (średniowieczne memento mori 'pamiętaj, że umrzesz'). Najważniejsze problemy Bogurodzica odwoływała się do właściwej dla średniowiecza teocentrycznej wizji rzeczywistości, w której Bóg stanowi centrum świata oraz punkt odniesienia wszelkich ludzkich poczynań i myśli. Idea pośredników w modlitwie do Najwyższego (motyw deesis) ilustruje typowe dla epoki hierarchiczne wyobrażenie o świecie - człowiek, który w drabinie bytów zajmuje określone miejsce, nie ma śmiałości kierować swoich modlitw do Boga bezpośrednio. Dystans pomiędzy człowiekiem a Bogiem czy też Jego Synem jest niemal nieskończony, stąd potrzeba pośredników. W tej roli za postać kluczową uznawano Matkę Boską - najbliższą swemu Synowi. Dlatego do niej przede wszystkim skierowana jest modlitwa. Św. Jan Chrzciciel pojawia się jako ten, dzięki któremu prośby ludzi łatwiej zostaną wysłuchane i spełnione. Zamykające utwór prośby dotyczą dwóch kluczowych - wedle średniowiecznych przekonań - wymiarów ludzkiej egzystencji. Najpierw prosi się o ,,zbożny", czyli dostatni i szczęśliwy, ,,pobyt" w świecie doczesnym. Jednakże ma on charakter jedynie przejściowy. Daleko ważniejszy jest „rajski przebyt", czyli niemające kresu życie wieczne w niebie. Sakralizacja Matki Boskiej Bogurodzica należy do tzw. nurtu pieśni maryjnych - utrwala kult Najświętszej Marii Panny, przedstawiając Matkę Boską jako istotę niezwykłą, wyjątkową, jedyną, świętą. Chwała, która ją otacza, wynika stąd, że ,,dziewica" (panna, dziewczyna) jest jednocześnie matką Chrystusa. Maryję wywyższa boskie macierzyństwo. Została wybrana i uwielbiona przez Boga (,,zwolena", ,,Bogiem sławiena"). Jej bliska relacja z Bogiem uprawnia ją do przekazywania próśb i pokornych błagań zwykłych grzeszników. Równocześnie pozostaje ona istotą ludzką - rozumie problemy i troski maluczkich, co czyni ją godną zaufania pośredniczką w rozmowie człowieka ze Stwórcą. Kontynuacja i nawiązanie • Jan Długosz Roczniki (wzmianka o śpiewaniu Bogurodzicy przed bitwą pod Grunwaldem) • Juliusz Słowacki Hymn [Bogarodzico, Dziewico!...] (wiersz religijno-patriotyczny stylistycznie nawiązujący do pieśni - oparty na apostrofie do Matki Boskiej zawierającej prośbę o orędownictwo przed Bogiem) • Henryk Sienkiewicz Krzyżacy (Bogurodzica jako pieśń bojowa polskiego rycerstwa - wojska Jagiełły śpiewają ją przed rozpoczęciem bitwy pod Grunwaldem) • Henryk Sienkiewicz Potop (powieść eksponuje znaczenie kultu maryjnego w historii Polski, atak na klasztor na Jasnej Górze staje się momentem przełomowym w przebiegu najazdu szwedzkiego) • Krzysztof Kamil Baczyński Modlitwa do Bogarodzicy (tytuł, zabiegi archaizacyjne, konwencja modlitwy do Matki Boskiej uwypuklają związek ze średniowieczną Bogurodzicą, podmiot w imieniu całego narodu polskiego zwraca się do Maryi o wsparcie w cierpieniu, w momencie, gdy trzeba złożyć ofiarę z własnego życia) Malarstwo • Józef Brandt Bogurodzica • Wojciech Kossak Grunwald Muzyka • Andrzej Panufnik Sinfonia sacra (część zatytułowana Hymn nawiązuje do melodii Bogurodzicy) • Wojciech Kilar Bogurodzica (kompozycja na chór i orkiestrę) • Piotr Baron Bogurodzica (płyta jazzowa) Utwór możesz przywołać Utwór możesz przywołać w wypowiedziach poruszających następujące tematy: • najstarsze zabytki literatury polskiej motywy maryjne w literaturze i sztuce • teocentryzm kultury średniowiecznej • hierarchiczność średniowiecznej wizji świata • stosunek człowieka średniowiecza do życia doczesnego i pośmiertnego relacje między Bogiem a człowiekiem • obraz matki motyw deesis modlitwa jako forma poetycka • archaizmy jako świadectwo historycznych przemian języka polskiego.