Dziady III - Adam Mickiewicz

Alternatywny zapis:

i Sobolewskiego, ,,Ustęp" zerwanie z ciągiem przyczynowo skutkowym kolejne sceny nie wynikają bezpośrednio z poprzednich obok siebie istnieją sceny tragiczne z komicznymi wybitnej jednostki przechodzącej metamorfozę (romantyczny kochanek zmienia się w patriotę, bojownik o sprawy ojczyzny) rozbudowane sceny zbiorowe odejście od klasycznej zasady ukazywania świata przedstawionego w jednej tylko, realistycznej, konwekcji wszechobecne w utworach romantycznych fantastyka i irracjonalizm Budowa oparta na antynomiach (opozycjach) Ludowość Ludowa moralność Nastrój utworu Sceny zbiorowe rozpoczyna się prologiem, ale nie zamyka go epilog, zakończenie jest niejasne (kompozycja otwarta); przeplatanie się scen jednostkowych, posiadających charakter metafizyczny, ze scenami zbiorowymi i realistycznymi opisanie obrzędów dziadów (polegał na wywoływaniu duchów zmarłych i pomocy w uzyskiwaniu wybawienia; obrzęd ten zakładał możliwość obcowania zmarłych w żywymi) ludowe poczucie sprawiedliwości - grzechy w życiu doczesnym trzeba odpokutować po śmierci (widma Doktora i Bajkowa po śmierci są dręczone za grzechy popełnione w czasie ziemskiej egzystencji; zbrodniarze cierpią piekielne męki) Aura tajemniczości, niepokoju, nawet grozy Przez to Asceniczność utworu Dzieło Mickiewicza nawiązuje do tradycji dramatu szekspirowskiego (poprzez obecność świata nadprzyrodzonego), a także do średniowiecznych misteriów i moralitetów (podział przestrzeni scenicznej na ,,stronę prawą" - dobro, i ,,stronę lewą" - zło; wprowadzenie personifikacji sił dobra - aniołów, i zła - diabły, walczących o duszę człowieka (psychomachia)). Ważne pojęcie Mesjanizm Prometeizm Martyrologia Mistycyzm Profetyzm Psychomachia Sakralizacja Oniryzm Prowidencjalizm teodycea Objaśnienie przekonanie, iż Polska ma do odegrania szczególną rolę historyczną i jej cierpienie związane z brakiem wolności ma głębszy sens; Polska zbawi Europę, przerwie panowanie cara postawa, w której jednostka poświęca się dla dobra zbiorowości tak jak mitologiczny Prometeusz Cierpienie zbiorowości, narodu pojawiające się elementy nadnaturalne prorokowanie, prorocze widzenie przyszłości walka dobra ze złem o duszę ludzką uświęcanie, nadanie cech religijnych zjawiskom pozareligijnym Konwencja snu zawierzenie boskiej Opatrzności, optymistyczna wizja historii, polegająca na przekonaniu, że to Opatrzność kieruje dziejami świata filozoficzne i teologiczne próby wyjaśnienia, skąd wzięło się na świecie zło, skoro został on stworzony przez dobrego Boga Przykład Widzenie księdza Piotra Konrad i jego zachowanie Represje, jakie dotykają polską młodzież w czasie zaborów; sceny więzienne - historia Rollisona i Cichowskiego Widzenie Ewy Proroctwa ks. Piotra Rozmowy aniołów z diabłami Obraz cierpienia młodzieży Sen Senatora Bohaterowie Imię lub nazwa grupy Gustaw-Konrad (Gustaw - nieszczęśliwie zakochany, odrzucony przez kobietę Konrad - bojownik o sprawę narodową) Ksiądz Piotr Senator Nowosilcow Pani Rollison Jan Rollison Ewa Poplecznicy Senatora: Doktor, Pelikan, Bajkow, którzy w stosunku do siebie samych są nieufni, podejrzliwi i zazdroszczą sobie nawzajem dowodów przychylności Nowosilcowa więźniowe Kapral Towarzystwo stolikowe Towarzystwo przy drzwiach Guślarz i Kobieta Dobre (anioły) i złe (diabły) duchy, a także Róża Objaśnienia Bohater romantyczny: Przekonany o własnej wartości ● Osamotniony Przeżywa metamorfozę Buntownik Patriota Wyrzeka się szczęścia osobistego Jego postawa zakrawa o szaleństwo (nie kieruje się zdrowym rozsądkiem) Jego postawa przypomina postawę Prometeusza Uważa się za równego Bogu Po egzorcyzmach księdza Piotra przechodzi kolejną przemianę wewnętrzną - pokornieje, zdaje sobie sprawę z własnych ograniczeń Pokorny bernardyn Obdarzony darem prorokowania od Boga Przeprowadza egzorcyzmy na Konradzie Widzi Polskę jako Chrystusa narodów (mesjanizm) Postać historyczna - Mikołaj Nowosilcow Komisarz/delegat carski, krwawy despota, imperator śledztwa przeciw organizacjom studenckim w Wilnie Oddany carowi, ale jednocześnie obawiający się go Niewidoma wdowa, która prosi Nowosilcowa o widzenie z torturowanym synem lub możliwość posiania do niego księdza Młody student nieludzko torturowany w więzieniu Młoda dziewczyna, która w domu pod Lwowem doświadcza mistycznej wizji Doktor - wzorowany na Auguście Becu (ojczymie J. Słowackiego, zginęli tą samą śmiercią) Wacław Pelikan - postać inspirowana Wacławem Pelikanem, rektorem Uniwersytetu Warszawskiego Leon Bajkow - okrutnik, sprzymierzeniec Nowosilcowa ● Patrioci, współtowarzysze Konrada M.in.: Sobolewski - opowiada o Janczewskim i Wasilewskim Janczewski - bohater opowieści Sobolewskiego, krzyknął ,,Jeszcze Polska nie zgnięła" podczas wywózki Cichowski - popada w szaleństwo po zwolnieniu z więzienia, cały czas milczy • Żegota - opowiada bajkę Goreckiego ,,diabeł i zboże" Feliks ● Tomasz ● Jakub Adolf Frejend Ks. Lwowicz Dobry człowiek, pozwala więźniom na wspólne świętowanie wigilii, obrońca imienia Matki Boskiej Damy, literaci, generałowie, arystokraci Zdrajcy, zaprzedani carowi Patrioci (m.in. młodzież, Adolf, Piotr Wysocki - organizator powstania listopadowego) Biorą udział w ostatniej, IX scenie ,,Dziadów" Postaci fantastyczne Przedmowa - Mickiewicz zapowiada tu najistotniejsze wątki III części Dziadów: martyrologia narodu polskiego, powołując się na biblijną historię o rzezi niewiniątek, a zatem porównując Polskę do prześladowanego przez Heroda Chrystusa. Jako głównych winowajców cierpień Polaków wskazuje cara Aleksandra I, jego zausznika, Senatora Nowosilcowa oraz carewicza Konstantego (brat Aleksandra I, wódz naczelny wojsk Królestwa Kongresowego) Dedykacja zmarłym przyjaciołom, „narodowej sprawy męczennikom" - Utwór został poświęcony Janowi Sobolewskiemu, Cyprianowi Daszkiewiczowi, Feliksowi Kołakowskiemu, którzy zostali zesłani na Sybir za działalność narodowowyzwoleńczą oraz innym prześladowanym za miłość do ojczyzny Sceny dramatyczne (dziewięć scen poprzedzonych Prologiem): Prolog I scena - scena więzienna II scena - Wielka Improwizacja III scena - Egzorcyzmy IV scena - Widzenie Ewy Akcja - 1.11.1823r. w Wilnie, w celi klasztoru Bazylianów O duszę śpiącego Więźnia walczą dobre i złe duchy, gdy ten budzi się ze snu z przeczuciem rychłego uwolnienia oraz z niejasną świadomością misji, którą ma do wypełnienia. Uwolnienie to nie napawa go radością, gdyż ma świadomość, że będzie cierpiał. Na końcu fragmentu następuje symboliczna przemiana Gustawa w Konrada (,,Bogu Najlepszemu, Najwyższemu. Umarł Gustaw 1 listopada 1823. Tu narodził się Konrad, 1 listopada 1823.") Akcja - o północy, w wigilię Bożego Narodzenia, w celi Konrada w klasztorze Bazylianów Tomasz i nowy więzień, Żegota, opowiadają o metodach śledztwa: I śledztwo, i są cały toczy się tajemnie; Nikomu nie powiedzą, za co oskarżony Jan relacjonuje, co widział w mieście, gdy prowadzono go na śledztwo. Opowiada o zsyłce młodych chłopców ze Żmudzi na Syberię. Męczeńska śmierć jednego z nich Wasilewskiego - następuje gdy Przeistoczenie na mszy świętej w pobliskim kościele. Wasilewski został tak skatowany, że nie mógł iść o własnych siłach, więc niósł go rosyjski żołnierz do kibitki. Janczewski z opowieści Sobolewskiego - pomimo cierpienia i bólu zachowywał się dumnie i z honorem, krzyknął Jeszcze Polska nie zginęła Konrad w pewnym momencie zaczyna śpiewać pieść zemsty z refrenem Zemsta, zemsta, zemsta na wroga,/Z Bogiem i choćby mimo Boga! Ksiądz Lwowicz określa te pieśń ,,pieśnią szatańską", a w odpowiedzi na zarzuty księdza Konrad wygłasza Małą Improwizację. Po przerwaniu jej bohater mdleje, a współtowarzysze uciekają z jego celi, ponieważ kapral każe im się rozdzielić i wrócić do swoich celi. Akcja - cela Konrada Konrad wygłasza Wielką Improwizację, której: Opisuje swoją samotność Twierdzi, iż słowa nie są w stanie oddać myśli człowieka Uważa się za szczególnie uzdolnionego i lepszego od innych (pycha) Porównuje się z Bogiem - uważa, że lepiej niż on zatroszczyłby się o Polskę Mówi, że Bóg nie jest miłością, tylko mądrością; chce, aby Bóg przekazał mu zwierzchność nad narodem Prawie porównuje Boga do cara, ostatecznie robi to szatan Akcja - cela Konrada Kapral sprowadza do majaczącego Konrada bernardyna, Księdza Piotra. Ksiądz Piotr czyni egzorcyzmy nad Konradem oraz rozmawia ze złym duchem, który wyznaje, że Rollison jest przetrzymywany w drugim klasztorze, myśli o popełnieniu samobójstwa. Wszystko to mówi Konrad, dostawszy wizji i zachęca przyjaciela do skoku z okna. Jednak Ksiądz reaguje w porę, udaje się mu przepędzić złego ducha i ocalić duszę Konrada od potępienia. Akcja - ,,w domu wiejskim pode Lwowem" Akcja koncentruje się wokół mistycznego widzenia młodziutkiej Ewy, której podczas modlitwy za ojczyznę, za młodych patriotów i poetę Konrada ukazuje się Matka Boska i Jezus wśród kwiatów. Ewa przed snem ozdobiła obraz Matki Boskiej, który wisi nad je łóżkiem, wiankiem z kwiatów. Teraz, w śnie, Maria bierze ów wianek w ręce i podaje Jezusowi, który z uśmiechem obsypuje kwiatami Ewę. Jeden z kwiatów, róża, żyje i skarży się, że została ,,wyjęta z rodzinnej trawki" (aluzja do cierpiącej w więzieniu i na zsyłce młodzieży wileńskiej). Ale ta V scena - Widzenie Księdza Piotra VI scena - Sen Senatora VII scena - Salon warszawski VIII scena - Pan Senator - scena balu u Senatora ofiara jest niezbędna - róża zostaje przecież zerwana dla uwieńczenia skroni Matki Boskiej. Akcja - cela zakonna Pokorny zakonnik korzy się przed Bogiem i modli się, leżąc krzyżem. Bóg zsyła mu widzenie, dotyczące przyszłych losów Polski Pierwsza część widzenia -Część odnosi się również do zsyłek polskiej młodzieży na Syberię, car został porównany do Heroda, a jednemu dziecku udało się uciec: to dziecię uszło - rośnie - to obrońca! Wskrzesiciel narodu, Z matki obcej; krew jego dawne bohatery, A imię jego będzie czterdzieści i cztery. Zakonnik zwraca się do Boga z prośbą, aby wobec ogromnych cierpień narodu przyspieszył nadejście wybawcy. Druga część widzenia - Polska jako Chrystus narodów - analogia męki Chrystusa na krzyżu - rozbiory Polski Według legendy - krzyż Chrystusa został zrobiony z czterech rodzajów drewna. Tutaj rodzaje drewna zostały zastąpione przez zaborów: Rosję, Austrię i Prusy. Poncjusz Piłat to Francja. Chrystus zmartwychwstał - podobny los czeka Polskę. Widzenie Księdza Piotra stanowi zapowiedź zbawienia ludzkości poprzez męczeństwo narodu polskiego, a także jest wizją wyzwolenia kraju spod jarzma zaborców na drodze męki i cierpienia. Akcja - pałac Nowosilcowa Pogrążony we śnie Nowosilcow znajduje się pod władzą diabłów, które uważają Senatora za wcielone zło. Część ,,Widzenie Senatora" - despota widzi siebie najpierw otoczonego pochlebcami, zaszczytami, otrzymuje pieniądze i ordery. Przybywa na dwór carski, wszyscy mu się kłaniają, podziwiają, boją się Nagle kapryśny car przestaje obdarzać łaską, Widzi siebie jako tego, od którego wszyscy się odsuwają, ponieważ Senator wypadł z łaski, z łaski! Z łaski, z łaski Imperatora. Dusza Senatora jest dręczona w ten sposób aż do świtu, czyli do czasu, gdy powróci do ciała, określanego przez diabły jako ,,brudna psiarnia”. Akcja - warszawski salon Mickiewicz w tej scenie dokonuje krytycznej oceny polskiego społeczeństwa. W warszawskim salonie zebrało się towarzystwo, które jest wyraźnie podzielone. Towarzystwo przy drzwiach: młodzi patrioci, żywo dyskutujący o sprawach ważnych dla ojczyzny, m.in. o prześladowaniach, jakie spadają na Polaków ze strony carskich urzędników i tajnej policji. Towarzystwo stolikowe - nie chcą słuchać o męczeństwie młodzieży wileńskiej, o torturach i o wywózkach na Syberię. Damy żałują, że Nowosilcow wyjechał z Warszawy, bo urządzał wspaniałe bale. Literaci czytują swoje wiersze, w których jak ognia unikają tematów politycznych i patriotycznych. Kluczowym epizodem tej sceny jest opowieść Adolfa o Cichowskim. Towarzystwo stolikowe uważa to temat zbyt świeży, aby o nim pisać. Hrabia nazywa tę i podobne historie ,,Szpargałami". Prowokuje to młodego Wysockiego do wygłoszenia refleksji na temat narodu polskiego: »... Nasz naród jak lawa, Z wierzchu zimna i twarda, sucha i plugawa, Lecz wewnętrznego ognia sto lat nie wyziębi; Plwajmy na tę skorupę i zstąpmy do głębi" Akcja - pałac Nowosilcowa, Wilno Po obiedzie Nowosilcow naradza się z Szambelanem i zdradza mu, ze marzy o powrocie do Warszawy. W tej scenie poznajemy najbliższych współpracowników Senatora: Doktora, Pelikana i Bajkowa, przy pomocy których despota fabrykuje oskarżenia i materiały obciążające ludzi dla niego niewygodnych lub członków ich rodzin (np. syn kupca Kanissyna, któremu Nowosilcow jest winien pieniądze). Pani Rollison przyjechała z listem polecającym od Księżnej. Senator niechętnie zgadza się na spotkanie z kobietą. Towarzyszy jej Ksiądz Piotr. Nowosilcow wmawia kobiecie, że nic nie wie o losach jej syna i że obiecuje pamiętać o chłopcu. IX scena - Noc Dziadów Po wyjściu Pani Rollisonowej Senator przystaje na plan Doktora, by w celi chłopca otworzyć okno i sprowokować go tym samym do popełnienia samobójstwa lub wypchnąć go oknem, jeśli będzie się opierał. Ksiądz, który pozostał w sali, jest przesłuchiwany przez Senatora. W pewnym momencie zostaje spoliczkowany przez Pelikana za namową Doktora. Ksiądz przepowiada śmierć Doktora. Ten sugeruje, że ksiądz Piotr należy do spisku kierowanego przez księcia Czartoryskiego i Lelewela, zdradzając przy okazji, że prowadzi własne śledztwo przeciw Księciu. Następnie jest Scena śpiewana - bal Na bal udaje się dostać pani Rollisonowej, która właśnie dowiedziała się o wyrzuceniu jej syna przez okno i o jego ciężkim stanie. Dochodzi też do śmierci Doktora, zabitego przez piorun we własnym mieszkaniu. Dzięki spełnieniu się przepowiedni Nowosilcow zezwala Księdzu Piotrowi na widzenie się z rannym Rollisonem. Gdy Ksiądz Piotr wychodzi z sali balowej, spotyka prowadzonego na śledztwo Konrada, od którego dostaje pierścionek jako dar dla ubogich i ofiarę na msze za dusze czyśćcowe. Ksiądz przepowiada Konradowi zesłanie. Daje też wskazówkę - podczas wygnania ma on poszukiwać w tłumie obcych ludzi człowieka, który powita go pierwszy ,,W Imię Boże" (W ,,Ustępie" okaże się nim Oleszkiewicz, jednak do decydującej rozmowy między nimi jeszcze nie dojdzie). Akcja - cmentarz, kaplica, rok po wydarzeniach z Prologu Guślarz rozmawia z kobietą w żałobie o duchu, który tej pokazał się na Dziadach przed laty (aluzja do milczącego Widma z II cz. Dziadów) Guślarz podejrzewa, że nie był to duch zmarłego, ale przywołana na ,,ucztę kozła" dusza człowieka jeszcze żyjącego (to pierwsza sugestia, że Widmem z II cz. Mógł być Gustaw-Konrad) Podczas przywoływania duchów na cmentarzu pojawiają się dwie zjawy: widmo Doktora cierpiącego straszliwe katusze, którego palą żarzące się w głowie dukaty i stopione srebro w dłoniach oraz widmo Bajkowa, którego ścigają psy, rozrywające jego ciało na części, które po chwili zrasta się, by znowu paść łupem chmary czartów. Jednak duch kochanka kobiety nie zjawia się. Guślarz stwierdza, że wzywany: Albo zmienił ojców wiarę,/ Albo zmienił imię stare. Nagle dostrzegają kilkadziesiąt wozów pędzących z zesłańcami ,,gdzieś na północ" (na Syberię). W pierwszym jedzie człowiek, którego Kobieta rozpoznaje rannego ukochanego w czarnym stroju. Na czole jego zauważa dziwną czarną plamę, o której Guślarz mówi: Tę ranę sam sobie zadał, Śmierć z niej uleczyć nie może. Ostatnie słowa tej sceny wypowiedziane przez Kobietę: Ach, ulecz go, wielki Boże! Ustęp - sześciofragmentowy epicki poemat podróżniczy, ma charakter epicki, narrator relacjonuje w niej przebieg podróży zesłańców do Rosji 1. Droga do Rosji - opis bezludnych, dzikich terenów i ich mieszkańców. Ziemia pokryta jest śniegiem, gdzieniegdzie widać drzewa, drogi, po których przejeżdżają jedynie wojskowi i więźniowie, oraz ubogie osady. Mieszkają w nich ludzi sprawiający wrażenie jakby uśpionych, jakby czekających na chwilę, gdy uświadomią sobie, że żyją w niewoli. Kibitki zmierzają w stronę stolicy carskiego imperium, w stronę Petersburga. 2. Przedmieścia stolicy - wozy dojeżdżają do Petersburga. Więźniowie widzą już rzędy wspaniałych pałaców i świątyń, zbudowanych w rozmaitych stylach architektonicznych. W oczy wrzuca się monumentalna potęga tych budowli, wzniesionych ,,Krwią Litwy, łzami Ukrainy i złotem Polski" Wokół panuje bezruch, przedmieścia są opustoszałe. Kibitki wjeżdżają do stolicy. 3. Petersburg - narrator przypomina historię powstawania stolicy na bagnach, zbudowanej z kaprysu cara na wzór różnic stolic europejskich. Jest to miasto wyrosłe na krwi i krzywdzie ludzkiej, to siedziba zła: U architektów sławne jest przysłowie,/Że ludzi ręką był Rzym budowany,/A Wenecją stawili bogowie; Ale kto widział Petersburg, ten powie,/ Że budowały go chyba szatany. Pielgrzym-zesłaniec spotyka w mieście jałmużnę, tajemniczego Polaka, obdarzonego nadprzyrodzonymi zdolnościami. Polak wita wędrowca Krzyża i Pogoni znakiem, lecz zamyślony Konrad nie zwraca na niego uwagi i ucieka. 4. Pomnik Piotra Wielkiego - spotkanie dwóch młodzieńców: pielgrzyma-zesłańca i wieszcza ruskiego narodu, opowiadającego o carze Piotrze. Opowiada historię powstania pomnika, porównuje go z pierwowzorem rzymskim pomnikiem Marka Aureliusza. Jest to jednocześnie porównanie dwóch osobowości: kochanego przez lud cesarza rzymskiego Marka Aureliusza oraz cara Piotra Wielkiego. Swoją wypowiedź poeta kończy słowami będącymi wyrazem wiary w upadek carskiej tyranii. 5. Przegląd wojska - opis dokonywanego osobiście przez cara codziennie ok. godziny 10 rano przeglądu wojsk rosyjskich. Rytuał przeglądu stanowi jeden z najjaskrawszych przykładów okrucieństwa i tyranii, jakie panują w wojsku rosyjskim - po defiladzie na placu zostają trupy stratowanych i zamarzniętych prostych żołnierzy. Celem tych manewrów jest zademonstrowanie sił i sprawności carskiej armii, zastraszanie biorących udział w tym spektaklu widów, m.in. ambasadorów obcych państw. 6. Oleszkiewicz (dzień przed powodzią petersburską 1824) - powódź petersburska-7.11.1824 - Newa wystąpiła z brzegów. Wieczorem dnia poprzedzającego powódź brzegami przechadzała się grupa polskich zesłańców. W pewnym momencie zobaczyli Oleszkiewicza, rozpoznali w nim Polaka (ciesząc się ogromnym szacunkiem wśród zesłańców Oleszkiewicz był malarzem, a także mistykiem). Był pogrążony w lekturze jakiejś tajemniczej książki. Gdy zobaczył przybyłych zaczął mówić niezrozumiałe dla nich proroctwa, a następnie odchodzi. Podąża za nim jeden z Polaków, prawdopodobnie Pielgrzym. Oleszkiewicz zatrzymuje się na placu, z którego widać okna sypialni cara. Wypowiada kolejne proroctwo, dotyczące nadchodzącej nieuchronnie zagłady cara i koniec tyranii. Orientuje się, że nie jest sam na placu i znika w mroku. Nie dochodzi więc do zapowiedzianej w scenie VIII rozmowy między Konradem-Pielgrzymem a Oleszkiewiczem, ale należy pamiętać, że III część Dziadów ma charakter otwarty, a dalszych losów Konrada możemy się domyślać na postawie Widzenia Księdza Piotra. Dedykacja Ustępu. Przyjaciołom Moskalom - to tylko kilka słów ,,Ten ustęp przyjaciołom Moskalom poświęca autor". Wiersz ,,Do przyjaciół Moskali” –u źródeł powstania wiersza leży wydarzenie historyczne - w czasie, gdy poeta jechał z Odessy do Moskwy, by objąć tam posadę w kancelarii gubernatora Golicyna, w grudniu w 1825r. wybuchło powstanie dekabrystów - w Petersburgu wybuchło powstanie przeciwko carowi. Było ono jednak źle przygotowane, musiało zakończyć się tragedią. Dlatego podmiot liryczny wyraża swój ból po tragedii rosyjskich rewolucjonistów, którym składa jednocześnie hołd. Wspomina śmierć Rylejewa oraz katorgę Bestużewa. W wierszu pojawia się również groźba: najsroższa kara, bo kara niebios, spadnie na tych którzy swoim służalstwem i chęcią przypodobania się carowi przyczynili się do zagłady dekabrystów. Utwór jest również wyrazem wiary w solidarność między Polakami a nienawidzącymi tyranii caratu Rosjanami i podkreśla, że III część Dziadów jest utworem antycarskim, a nie antyrosyjskim. bajka o ,,Diable i zbożu" - nawet jak car będzie chciał pozbyć się młodego pokolenia i nastąpi rusyfikacja społeczeństwa to Polska i tak się odrodzi i będzie silna na przekór złu Mała Improwizacja - scena I - Konrad mówi o swojej zdolności poznania przyszłych dziejów Polski. W swoim widzeniu zdaje się być orłem, który ,,sokolim okiem" przejrzy boskie wyroki Jednak nagle pojawienie kruka (symbol pychy) plącze jego myśli. Konrad - zmieszany - przerywa improwizację. Wielka Improwizacja - scena II - Konrad wygłasza Wielką Improwizację. Manifestuje w owym monologu poczucie wyższości nad innymi (Samotność - cóż po ludziach, czym śpiewak dla ludzi? Gdzie człowiek, co z mej pieśni całą myśl wysłucha) i pogardę dla „wielkich tego świata", a jednocześnie skarży się na niezrozumienie go jako poety. Za odbiorów godnych wysłuchania swojej pieśni uznaje tylko Boga i naturę. Pierwszy fragment jest również dokumentem zmagań twórczych, słowo staje się dla Konrada barierą ekspresji. Bohater, dzięki temu, że posiada talent poetycki, uważa się za równego Bogu, a nawet próbuje z nim konkurować: Pieśń to wielka, pieśń-tworzenie. Taka pieśń jest siła, dzielność, Taka pieśń jest nieśmiertelność. Ja czuję nieśmiertelność, nieśmiertelność tworzę, Cóż Ty większego mogłeś zrobić - Boże? Fragment ten stanowi apoteozę poety i poezji, która zostaje wyniesiona do sfery sacrum. Następnie dumny i pyszny Konrad manifestuje swą siłę i miłość do ojczyzny. Poeta od tej chwili zaczyna się wypowiadać w imieniu zbiorowości, narodu. Zdradza też swoje pragnienia dotyczące władzy i rządzenia. Z wypowiedzi tej wyłania się portret tyrana, depsoty, władcy, który żąda bezwzględnego posłuszeństwa. Jednocześnie ów tyran wywyższa się ponad Boga. W dalszej części wysuwa pod adresem Boga żądanie, aby dał mu władzę równą Bogu. Jednakże władza nie jest dla niego celem samym w sobie, ma ona być sposobem na uszczęśliwienie ludzkości. Milczenie Boga, który nie odpowiada ani na prośby, ani na żądania, staje się przyczyną coraz większej irytacji Konrada. Czuje się zlekceważony i zaczyna bluźnić przeciw Bogu. Po jego lewej i prawej stronie pojawiają się duchy - dobre pragnące go obronić, i złe - zachęcające go do dalszych bluźnierstw. Po raz kolejny wypowiada się w imieniu narodu Ja i ojczyzna to jedno. Nazywam się Milijon - bo za miliony Kocham i cierpię katusze, sądząc, że tym razem uda mu się sprowokować Boga do odpowiedzi. Urażony milczeniem Stwórcy, wyzywa go na pojedynek: Odezwij się - bo strzelę przeciw Twej naturze. W decydującym momencie, gdy Konrad chciał nazwać Boga usposobionym złem: Krzyknę, żeś Ty nie ojcem świata, ale... diabeł kończy za niego zdanie dopowiedzeniem - carem. Na dźwięk tych słów Konrad zemdlał, bowiem uświadomił sobie, jak wielkie bluźnierstwo chciał wypowiedzieć. Niecierpliwość i nadgorliwość diabłów zostały ukarane: Konrad nie zdążył zgrzeszyć bluźnierstwem, bo wypowiedział je szatan. Opowieść Adolfa o Cichowskim - Był on młodym patriotą, porwanym w tajemniczych okolicznościach, kilka lat więziony i tak okrutnie torturowanym (przez wiele nocy spać nie dozwalano, (..) karmiono śledziami i pić nie dawano; (...) pojono opijum, nasyłano strachy,/Larwy; loskotano w podeszwy, pod pachy), że po wyjściu z więzienia stał się zupełnie innym człowiekiem - przedwcześnie zestarzałym, na wpół obłąkanym, zalęknionym, nieufnym.