Inny świat - wprowadzenie do utworu

Tytuł "Inny świat" $z podtytułem "Zapiski sowieckie"$ nawiązuje bezpośrednio do motta zaczerpniętego z "Zapisków z martwego domu" Fiodora Dostojewskiego. Herling-Grudziński celowo buduje pomost między carskim systemem zsyłek a sowieckim światem łagrów, pokazując ciągłość tradycji cierpienia w Rosji. Motto mówi: "Tu otwierał się inny, odrębny świat, do niczego nie podobny...".

"Inny świat" to powieść autobiograficzna z pogranicza eseju i literatury faktu. Każdy rozdział stanowi zamkniętą całość, tworząc konstrukcję złożoną z mikronowel. Autor występuje pod własnym nazwiskiem, ale opisuje również losy zbiorowej społeczności więźniów i indywidualnych bohaterów.

Akcja utworu rozgrywa się w czasie II wojny światowej $lata 1940-1945$ i obejmuje drogę Gustawa Herlinga-Grudzińskiego przez więzienia w Grodnie, Witebsku, Leningradzie i Wołogdzie, aż do obozu w Jercewie. W dalszej części pojawiają się również inne miejsca, jak Buj, Kazachstan czy Rzym.

Warto wiedzieć! Tytuł "Inny świat" ma głęboko symboliczne znaczenie - opisywany przez Herlinga-Grudzińskiego system łagrów stanowił rzeczywistość równoległą, funkcjonującą według własnych, wynaturzonych zasad, gdzie tradycyjne wartości ulegały całkowitemu odwróceniu.

Bohaterowie i problematyka utworu

Głównym bohaterem jest Gustaw Herling-Grudziński, który pełni rolę narratora-uczestnika wydarzeń. Jest nie tylko świadkiem opisywanych zdarzeń, ale także filozofem stawiającym pytania o naturę człowieczeństwa w ekstremalnych warunkach.

Wśród licznych bohaterów drugiego planu szczególnie ważni są: Paweł Iwanowicz, Dimka, Gorcew, Michaił Aleksiejewicz Kostylew, Natalia Lwowna oraz więźniowie określani inicjałami (B., T., M.). Każda z tych postaci reprezentuje inny sposób radzenia sobie z rzeczywistością łagrową.

"Inny świat" porusza problematykę na wielu poziomach:

• społecznym - ukazuje życie rosyjskiego społeczeństwa pod rządami Stalina
• politycznym - odsłania mechanizmy systemu totalitarnego
• egzystencjalnym - analizuje ludzką egzystencję w ekstremalnych warunkach
• filozoficznym - stawia pytania o granice etyki w sytuacjach granicznych
• moralnym - bada zachowanie człowieka poddanego nieludzkim prawom "moralności obozowej"

Celem sowieckiej procedury śledczej było doprowadzenie więźnia do całkowitej dezintegracji osobowości. Najwyższe stadium tego procesu nazywano "Wielką Przemianą" - chodziło o zabicie ducha wolności i ludzkich odruchów, doprowadzenie człowieka do biernego przyjmowania otaczającej rzeczywistości.

Herling-Grudziński pokazuje, że łagry sowieckie pełniły trzy główne funkcje: eliminowały "wrogie" jednostki, dostarczały tanią siłę roboczą i utrzymywały monopol władzy poprzez zastraszenie społeczeństwa.

Realia życia w sowieckim łagrze

Życie w sowieckich łagrach było piekłem na ziemi. System celowo stworzono tak, by niszczyć więźniów zarówno fizycznie, jak i psychicznie. Podstawowym elementem tej machiny była selekcja i niszczenie słabszych, co realizowano m.in. poprzez klasyfikację więźniów według "kotłów" (kategorii przydziału żywności).

W hierarchii obozowej najwyżej stali urkowie (więźniowie kryminalni), którzy mieli władzę nad politycznymi. Ta odwrócona hierarchia społeczna była jednym z elementów wynaturzonego świata łagrów. Śmierć stała się tam zjawiskiem powszednim, nie robiącym wrażenia na pozostałych.

Codzienność w łagrze to:

• Katorżnicza praca w ekstremalnych warunkach
• Chroniczny głód fizyczny i seksualny
• Wzajemna nieufność i powszechne donosicielstwo
• Sponiewieranie ciała: odmrożenia, wypadanie zębów i włosów, kurza ślepota
• Absolutna zmiana znaczenia wartości takich jak miłość czy wolność

Łagry syberyjskie znajdowały się w strefie klimatycznej o bardzo ostrych, długich zimach i krótkim lecie. Więźniowie, niezależnie od pogody, pracowali przy najcięższych zadaniach, takich jak wyrąb lasów czy budowa dróg. Ta niewolnicza praca była motorem napędowym wielkich inwestycji przemysłowych ZSRR.

Pamiętaj! W przeciwieństwie do bohatera opowiadań Borowskiego, narrator "Innego świata" nie poddał się całkowitemu "zlagrowaniu". Mimo że obóz wypaczał ludzką psychikę, Herling-Grudziński pokazuje, że wartości moralne nie ulegają łatwemu zniszczeniu. To ważne przesłanie w literaturze XX wieku.

Początki obozowej gehenny

W marcu 1940 roku Gustaw Herling-Grudziński został zatrzymany jako Polak i osadzony w więzieniu w Grodnie. NKWD, aby zracjonalizować przyczyny aresztowania, przypisało mu działalność szpiegowską. Jedną z podstaw oskarżenia było skojarzenie brzmienia nazwiska Herling z nazwiskiem niemieckiego generała Goeringa.

Lato 1940 roku spędził w więzieniu w Witebsku, gdzie w jednej celi przebywało około dwustu więźniów różnych kategorii. Warunki były straszliwe - głodowe racje żywnościowe składały się z odwaru z zielska i niewielkiej porcji czarnego chleba.

W listopadzie 1940 roku Herling został przewieziony "etapem" do Leningradu, gdzie trafił do więzienia przejściowego "Pieriesyłki". Tam poznał wewnętrzną strukturę społeczności więziennej:

• polityczni - najniższa pozycja, według Stalina mieli "zdychać za życia"
• bytownicy - więźniowie kryminalni z krótkimi wyrokami
• urkowie - kryminalna recydywa, rządząca życiem w celi

Po dziesięciu dniach w "Pieriesyłce" został wysłany dalej do Jercewa pod Archangielskiem. Tam powitał go mroźny, "inny świat".

Obóz w Jercewie, utworzony w 1936 roku, liczył około 30 000 więźniów i składał się z kilkunastu "uczastków" (podobozów) rozrzuconych w promieniu kilkudziesięciu kilometrów. Wykonywał planowe zadania państwowego przemysłu drzewnego.

Pierwszą noc w obozie Herling spędził w pustym baraku z wysoką gorączką. Za radą jednonogiego Dimki udał się do szpitala. Po dwutygodniowym pobycie w szpitalu $który był "najpiękniejszym okresem" w jego łagrowym życiu$, wrócił do baraku i - również za radą Dimki - sprzedał swoje oficerki za 900 gramów chleba, zapewniając sobie przydział do brygady tragarzy.

Codzienne życie w łagrze

Więźniowie w Jercewie byli budzeni o 5:30 rano. Przed godziną 6:00 ustawiali się w kolejce do kuchni, gdzie otrzymywali posiłek według przynależności do odpowiednich kategorii:

• trzeci kocioł - dla "stachanowców" $wyrabiających 125$ - duża łyżka gęstej kaszy i kawałek ryby
• drugi kocioł - dla wyrabiających 100% normy - łyżka kaszy
• pierwszy kocioł - dla wszystkich pozostałych - głodowa racja

Przed 6:30 następował wymarsz do pracy. Przez pierwsze godziny więźniowie zmagali się przede wszystkim z bólem mięśni oraz poranionych i odmrożonych części ciała. W południe tylko stachanowcy otrzymywali dodatkową porcję jedzenia, pozostali mieli jedynie przerwę w pracy. Praca trwała do 17:00.

Wieczorem, po powrocie do obozu i rewizji przy bramie, więźniowie dostawali kolację i udawali się do baraków. Racja chleba wydawana wieczorem również zależała od kategorii: pierwszy kocioł - 400, drugi - 500, trzeci - 700 gramów.

W 1941 roku do Jercewa trafił młody, silny mężczyzna nazwiskiem Gorcew. Krążyły pogłoski, że jest byłym enkawudzistą, co potwierdzało jego zachowanie i fanatyczna wiara w "partię i prawitielstwo".

"Dom Swidanij" $Dom Widzeń$ to miejsce, gdzie więźniowie mogli spotykać się z odwiedzającymi ich krewnymi. Teoretycznie prawo do odwiedzin przysługiwało raz do roku, ale w praktyce udawało się to osiągnąć co 3-5 lat, głównie ze względu na trudności, jakie NKWD stawiało osobom starającym się o wizytę. Przed spotkaniem więzień przechodził gruntowne "odświeżanie" - kąpiel, strzyżenie i czyste ubranie - co i tak nie mogło ukryć jego wycieńczenia.

Ciekawostka! W sowieckich łagrach funkcjonował specyficzny system kar i nagród. Więźniowie mogli zostać "nagrodzeni" dodatkową porcją jedzenia za wykonanie normy, ale często ceną za to było całkowite wyczerpanie organizmu, prowadzące do szybszej śmierci.

Szpital i choroba w realiach łagru

Pobyt w szpitalu był jednym z największych marzeń więźniów w sowieckich łagrach. Przyczyną były odmienne warunki bytowania: czysta pościel i bielizna, troska personelu medycznego, lepsze pożywienie (trzeci kocioł), dieta przeciw awitaminozie. Te proste, zdawałoby się, rzeczy przywracały sponiewieranemu więźniowi poczucie ludzkiej godności.

Paradoksalnie, szpital był też niebezpieczny psychicznie - przerywał okres "zapomnienia" o dawnym życiu, co mogło prowadzić do załamania, podobnie jak wizyta w "Domu Swidanij".

W obozie w Jercewie Herling-Grudziński zetknął się z chorobą zwaną "pyłagrą". Podczas jej trwania wypadały włosy i zęby, chorzy miewali ataki melancholii i dziwnie się zachowywali. Leczono ją małymi kostkami margaryny, ale chorzy nigdy nie wracali do pełni zdrowia. Ze szpitala odsyłano ich do baraku "słabosiłków", czyli do "trupiarni".

Michaił Aleksiejewicz Kostylew, więzień, który przybył do Jercewa z łagpunktu w Mostowicy, był przykładem człowieka szukającego ucieczki w męczeństwie. Nosił zabandażowaną rękę, którą - jak odkrył Herling - regularnie opalał nad ogniem, by podtrzymać stan zapalny. Dzięki temu unikał pracy i mógł poświęcać czas na czytanie. Gdy znalazł się na liście więźniów kierowanych na Kołymę i dowiedział się, że nie zobaczy już matki, oblał się w łaźni wrzątkiem i zmarł.

Nocami w obozie odbywały się "polowania" na kobiety. Pochwycone więźniarki były brutalnie gwałcone, a procederowi temu przewodził urka o pseudonimie Kowal.

Według obozowych przepisów wolny od pracy dzień przypadał raz na dekadę (10 dni). W rzeczywistości stawał się wielkim świętem, ogłaszanym najczęściej, gdy obóz przekraczał górną granicę produkcji na kwartał. Te rzadkie dni odpoczynku były wypełnione muzyką, śpiewem i opowieściami, które pomagały na moment zapomnieć o łagrowej rzeczywistości.

Głód i moralność w warunkach obozowych

Sowiecki łagier tworzył nową moralność, łamiąc wszelkie prawa etyczne ustalone przez stulecia. Wprowadzał inne zasady, uzależnione od warunków materialnych i sanitarnych. Głównym czynnikiem kształtującym tę wynaturzoną moralność był głód - zarówno fizyczny, jak i seksualny.

W obozowym systemie wartości często powtarzano zdanie: "Nie ma takiej rzeczy, której by człowiek nie zrobił z głodu i bólu". Więźniowie, doprowadzeni do skrajnej desperacji, byli w stanie kraść jedzenie nawet od najsłabszych, donosić na innych, a nawet posuwać się do kanibalizmu.

Sen w baraku nie dawał rzeczywistego odpoczynku. Ciągłe zmęczenie, głód i ból (często pozostałość po torturach podczas śledztwa) sprawiały, że wielu więźniów oczekiwało śmierci jako wybawienia od nieustannego cierpienia. Około północy, gdy więźniowie zapadali w płytki sen, ciszę baraku przerywały okrzyki bólu, szloch i wzywane przez sen imiona Boga i bliskich.

W obozach istniało też skromne życie kulturalne - projekcje filmów, przedstawienia teatralne i mały księgozbiór. Podczas projekcji filmu "Wielki walc" Herling-Grudziński poznał Natalię Lwowną, pracownicę biura rachmistrzów. Ta niepozorna kobieta, mimo braku urody, była wobec wszystkich niezwykle uprzejma i bezinteresowna. To ona potajemnie wręczyła mu zakazaną w obozie książkę - "Zapiski z martwego domu" Dostojewskiego.

Lektura tego dzieła głęboko poruszyła Herlinga-Grudzińskiego. Choć przypominała mu o rzeczywistości, o której pragnął zapomnieć, jednocześnie odkrywała przed nim nowe horyzonty myślenia. Pod wpływem książki był gotów nawet popełnić samobójstwo, aby udowodnić swoją wewnętrzną wolność wobec otaczającej rzeczywistości.

Zapamiętaj! "Inny świat" Gustawa Herlinga-Grudzińskiego różni się od opowiadań obozowych Tadeusza Borowskiego. Narrator "Innego świata" nie poddaje się całkowitemu "zlagrowaniu", pokazując, że wartości moralne mogą przetrwać nawet w nieludzkich warunkach.

Walka o przetrwanie i godność

Wybuch wojny niemiecko-radzieckiej zmienił sytuację w obozie. W czerwcu 1941 roku cudzoziemcy i radzieccy więźniowie polityczni zostali usunięci z lepszych brygad, a do wzmocnienia załogi przysłano nowe oddziały NKWD. Po podpisaniu paktu Sikorski-Majski i ogłoszeniu amnestii poprawiła się sytuacja Polaków, których zaczęto traktować jako bojowników wolności.

Latem Herling znalazł się w brygadzie pracującej przy sianokosach, co stanowiło okres względnego odpoczynku na łonie przyrody. Po zakończeniu tej pracy przydzielono go do "birży drzewnej" (cięcie i ładowanie drewna na wagony). Zachorował wówczas na cyngę i kurzą ślepotę.

W listopadzie 1941 roku z dwustu Polaków w obozie zostało tylko sześciu. Gustaw Herling-Grudziński - wycieńczony chorobami - postanowił podjąć głodówkę, widząc w niej ostatnią szansę na zwolnienie. Ryzyko było ogromne, gdyż tego typu działania traktowano jako sabotaż, mogący prowadzić do egzekucji.

Polacy postanowili występować oddzielnie i nie kontaktować się ze sobą, by zbiorowy bunt nie został potraktowany bardziej surowo. Fakt podjęcia protestu spowodował odsunięcie się innych więźniów, obawiających się represji.

Po czterech dniach pobytu w izolatorze (gdzie więzień otrzymywał tylko 200 g chleba dziennie i wodę) pojawił się dygnitarz NKWD, który na odmowę zaprzestania głodówki zapowiedział trybunał wojenny. Gustaw bardzo osłabł, zaczęły mu puchnąć nogi. Ósmego dnia Herling i T. zostali zabrani do szpitala, gdzie doktor Zabielski, wbrew instrukcjom, podał im zamiast porcji chleba zastrzyki z mleka, co uratowało ich przed skrętem kiszek i śmiercią.

Po krótkim pobycie w szpitalu Herling został skierowany do "trupiarni" - baraku, gdzie umieszczano więźniów niezdolnych do pracy, by oczekiwali na śmierć. Mimo ogólnej wrogości, więźniowie, którzy poznali się wcześniej, dążyli do podtrzymywania przyjaźni. W Wigilię Bożego Narodzenia, choć oficjalnie obchodzenie świąt kościelnych było zabronione, cały barak przybrał uroczysty wygląd, a wszyscy życzyli sobie tylko jednego - wolności.

Epilog: wyzwolenie i refleksje

W styczniu 1942 roku stan zdrowia Herlinga-Grudzińskiego dramatycznie się pogorszył. Opuchnięty, nie mógł schodzić z pryczy. W sennych majakach powracał do rodzinnego domu w Kieleckiem, budząc się w momencie, gdy miał się przywitać z rodziną. Sen ten powracał bardzo często, stanowiąc formę psychicznej ucieczki od okrutnej rzeczywistości łagrów sowieckich.

W epilogu zatytułowanym "Upadek Paryża" Herling-Grudziński wraca myślą do czerwca 1940 roku, kiedy w witebskiej celi pojawił się mały, czarny więzień, od którego pozostali dowiedzieli się o upadku Paryża. Dla więźniów Paryż symbolizował ostatni bastion wolnej Europy - jego upadek oznaczał kres nadziei.

Nowy więzień był synem bogatego żydowskiego kupca, studiował w Paryżu, gdzie został komunistą. W 1939 roku z dyplomem inżyniera architektury przybył do Polski. Po wkroczeniu Sowietów do Grodna został referentem budowlanym, a w maju 1940 roku aresztowano go za odmowę wyjazdu w głąb Rosji. Choć czuł się Polakiem, na apelu przyznał, że jest Żydem.

W 1945 roku Herling-Grudziński, pracujący wówczas w redakcji pisma wojskowego, spotkał tego człowieka ponownie w Rzymie. Mężczyzna opowiedział historię swojego zesłania - dostał dziesięć lat i trafił do obozów nad Peczorą, gdzie pracował przy "lesopowale".

Warto wiedzieć! "Inny świat" to jedna z najważniejszych książek Gustawa Herlinga-Grudzińskiego. Pierwsze wydanie ukazało się po angielsku w 1951 roku $jako "A World Apart"$, zaś polska wersja została opublikowana w 1953 roku w Londynie. W PRL-u książka była zakazana aż do 1989 roku, a sam autor pozostawał na emigracji, gdzie był jednym z filarów paryskiej "Kultury".

Dzieło Herlinga-Grudzińskiego stanowi nie tylko wstrząsające świadectwo o sowieckich łagrach, ale jest też uniwersalną opowieścią o człowieku poddanym próbie w nieludzkich warunkach. Autor pokazuje, że nawet w ekstremalnych okolicznościach można zachować godność i człowieczeństwo, mimo że system totalitarny dąży do ich całkowitego zniszczenia.