Młoda Polska

Alternatywny zapis:

aluzje, wieloznaczność, symbole. Ekspresjonizm - nurt w sztuce i literaturze skupiający się na wyrażaniu emocji, przeżyć wewnętrznych. W literaturze - wyraziste środki stylistyczne, m.in. przerysowanie, kontrast. Katastrofizm - nurt w sztuce i literaturze oparty na przekonaniu o upadku cywilizacji, bliskim końcu świata i człowieka. W literaturze - temat zagłady. Częste nawiązania do Apokalipsy św. Jana. 2 Naturalizm- kierunek w sztuce i literaturze ukazujący autentyczną rzeczywistość, często w biologicznym, fizjologicznym aspekcie. • W literaturze - drobiazgowe opisy, często brutalne; język bohaterów autentyczny - odzwierciedla ich pochodzenie, grupę zawodową. Sztuka dla sztuki - postulat młodopolskich artystów głoszący, że sztuka nie powinna pełnić funkcji użytkowej, nie musi być nawet zrozumiała. • Sztuka to wyraz wrażliwości artysty, który przeżywa silniej i odbiera świał głębiej niż zwykli ludzie. •Petna swoboda twórcza. Artysta w Młodej Polsce (modernizmie) zajmował szczególną pozycję. • Wyjątkowy - często samotnik, ale dobrze się czuje w otoczeniu podobnych sobie osób (cyganeria artystyczna, bohema). Wolny od romantycznego piętna duchowego przywódcy narodu. •Kaptan sztuki - odkrywa przed ludem jej tajniki. Niezrozumiany, wyobcowany (artysta wyklęty). •Przywiązuje wagę do stroju - kreuje wizerunek. •Manifestuje wolność, lekceważąc zasady moralne. • Nadużywa alkoholu, narkotyków. ● Filister stereotypowy mieszczanin, którym gardzili młodopolscy artyści. • Skupiony na gromadzeniu majątku. Pozbawiony aspiracji. •Zachowuje pozory moralności. • Przyjmuje sztywne ramy konwenansu i normy obyczajowej. . Kobieta fatalna (Femme fatale )- typowy dla Młodej Polski ideał kobiety prowadzącej mężczyznę do zguby. • Góruje nad mężczyzną w odwiecznej walce płci. Pociąga, inspiruje, ale niszczy. Jej wizerunek łączy się z młodopolską fascynacją erotyką postrzeganą w mistycznym aspekcie. Chłopomania- przesadne idealizowanie chłopów i życia na wsi W mieszkańcach wsi dostrzegano autentyzm, związek z naturą. Wieś to ostoja tradycji. Wyprawy artystów na wieś, powstanie stylu zakopiańskiego, chłop bohaterem literackim. 3 Artysta wyklęty (Poeci wyklęci) - ogólne określenie twórców wyłamujących się z ustalonych norm zarówno poprzez swoje nieprzeciętne, często szokujące dzieła artystyczne, jak i pod względem swojego szczególnego stylu życia odrzucającego społeczne zasady i konwenanse Cyganeria artystyczna/bohema - nieformalna grupa ludzi, złożona zazwyczaj z artystów, których wspólną cechą jest postawa buntu wobec zastanych norm społecznych i obyczajowych. Typowy dla cyganerii jest oryginalny, niekonwencjonalny i ekscentryczny tryb życia i formy zachowania. Wyróżniają się strojem (np. długie czarne peleryny i kapelusze). Przykłady poetów wyklętych z literatury: • Polskiej: Edwarda Stachurę, Andrzeja Bursę, Rafała Wojaczka, Stanisława Grochowiaka, Stanisława Czycza Francuskiej: Charlesa Baudelaire'a, Arthura Rimbaud'a i Paula Verlaine'a ● ● Amerykańskiej: Edgara Allana Poe, Sylvie Plath i Jima Morrisona Angielskiej: Williama Blake'a i Johna Keats'a Rosyjskiej: Aleksandra Błoka Nirwana - stan, w którym człowiek oderwany od rzeczywistości doznaje pełnego spokoju i szczęścia KIERUNKI LITERACKIE I ARTYSTYCZNE Za pomocą obrazu, dzieła muzycznego czy literackiego chciano wywołać u odbiorcy odpowiednie przeżycia, odwoływano się do jego sfery uczuciowej, emocjonalnej, nie rozumowej, intelektualnej. Symboliści często starali się za pomocą symboli opisać B takie wartości, jak: niebyt, nieskończoność, śmierć, wolność itp. W literaturze symbol upowszechnit belgijski pisarz i dramaturg, 0 Maurycy Maeterlinck. W Polsce wielkim entuzjastą i teoretykiem symbolizmu był Zenon Przesmycki (znany jako Miriam), który w artykule pt. ,,O symbolu i symbolizmie stwierdził, że prawdziwa, żywa, mistyczna poezja nie istnieje bez symbolu. Właściwie wszyscy twórcy młodopolscy posługiwali się symbolami. Mistrzem w tej dziedzinie był niewątpliwie Stanisław Wyspiański, autor wielkiego dramatu symbolicznego „Wesele". Polskie malarstwo symboliczne reprezentuje Jacek Malczewski. S y M -NM 2 DEKAOWNTYNM Kierunek w poezji będący odzwierciedleniem nastrojów końca wieku. Wiersze dekadenckie to wyraz pesymizmu, bierności i rezygnacji. Ich twórcy nie wierzyli w istnienie wyższego byłu, negowali możliwość ewolucji, postępu, uznając świat za obszar, w А którym człowiek cierpi, jest zagubiony. Dekadenci poszukiwali dróg ucieczki: w alkohol, narkotyki, nirwanę, fascynowała ich filozofia Wschodu, egzotyka, wszystko, co sztuczne, wszystko, co nie podlega śmierci i rozkładowi. Stąd dekadentyzm to nie tylko kierunek literacki, ale także styl życia i rodzaj światopoglądu. Europejscy dekadenci to: Charles Baudelaire, August Strindberg, Joris Karl Huysmans. W Polsce nastroje dekadenckie odnaleźć można przede wszystkim w poezji: Kazimierza Przerwy-Tetmajera, Tadeusza Micińskiego, Leopolda Staffa, Antoniego Langego. 4 wysadwOHDONINE IMPRESDONINM ATURALINM Kierunek artystyczny, którego twórcy operowali kontrastowymi zestawieniami, makabrą, deformacją, przedstawiali formy będące w stanie rozkładu. W poezji ekspresjoniści posługiwali się często poetyką krzyku, ukazywali sytuacje ekstremalne, apokaliptyczne np. Jan Kasprowicz Hymny (koniec świata, Sąd Ostateczny). Barwami ekspresjonizmu były: jaskrawa czerwień, purpura, złoto (por. Hymny). Zwolennikiem i teoretykiem ekspresjonizmu polskiego był Stanisław Przybyszewski. Uznanym europejskim malarzem był Edward Munch (m.in. Krzyk). А „Krzyk" Edward Munch N Kierunek ukształtowany już w okresie Pozytywizmu. Jego twórcą był Emil Zola, który określił cechy naturalizmu w Powieści eksperymentalnej. Według Zoli literatura powinna zawierać dokładny, fotograficzny obraz rzeczywistości. Naturalista to przede wszystkim badacz, który stara się opisywać mechanizmy rządzące światem - według Zoli mają one naturę fizjologiczną. Zachowanie człowieka jest zdeterminowane (uzależnione) przez instynkt, cechy dziedziczne, środowisko, w którym żyje, moment historyczny, który towarzyszy jego egzystencji. Dzięki tym założeniom dzieła literackie nabraty charakteru dokumentów społecznych, w których kładziono nacisk na biologiczny, zwierzęcy aspekt А ludzkiej natury. Dla pisarza-naturalisty nie istniały tematy tabu, ujawniał on najbardziej wstydliwe, zwykle ukrywane momenty, zachowania, reakcje, kierował się obiektywizmem, dokładnością, wiernością wobec rzeczywistości. W okresie Młodej Polski naturalizm reprezentowali: w liryce - Jan Kasprowicz (W chałupie) w epice - Stefan Žeromski (opowiadania) w dramacie - Gabriela Zapolska (Moralność pani Dulskiej). Kierunek, którego twórcy starali się oddawać nastroje, wrażenia, to, co ulotne. W malarstwie impresjoniści posługiwali się jasnymi, pastelowymi barwami, plamą, nie kreską (fr. l'impression - wrażenie, wpływ). W poezji często używali synestezji - środka artystycznego, który polega na łączeniu w opisie różnych wrażeń zmysłowych. Dla twórczości impresjonistów charakterystyczne są sformułowania typu: ,,srebrzystoturkusowa cisza", ,,srebrna noc", „morze dźwięków". Echa impresjonizmu można odnaleźć w wierszach większości polskich twórców, m.in. Kazimierza Przerwy-Tetmajera, Jana Kasprowicza. Impresionizm w malarstwie reprezentują Józef Pankiewicz, Olga Boznańska. 5 FILOZOFICZNE AUTORYTETY EPOKI Arthur Schopenhauer - koncepcja pesymistyczna Założenia filozofii Schopenhauera (schopenhaueryzm): • Siłą napędową świata jest wola życia – ślepy, bezrozumny, wiecznie niezaspokojony popęd. Człowiek pragnie szczęścia, ale nigdy go nie osiągnie. •Lepiej nie żyć niż żyć. •Drogi do wyzwolenia: śmierć lub nirwana, świadome wyzbycie się pragnień na rzecz bezinteresownej miłości i współczucia dla innych cierpiących, •sztuka. Friedrich Nietzsche - nadczłowiek Jest twórcą koncepcji nadczłowieka – wybitnej, ponadprzeciętnej jednostki, która może przekraczać istniejące prawa. Założenia filozofii Nietzschego (nietzscheanizm): •Romantyczny bunt przeciwko teorii dziedziczenia, przeciętności. Odrzucenie słabości, demokracji (preferuje przeciętność i równa w dół), moralności chrześcijańskiej (religia słabych, wyznających miłosierdzie i litość). Wolność jednostek silnych. Człowiek współczesny to forma przejściowa skazana na zagładę. •Nadczłowiek to wielka nadzieja ludzkości, jej cel; to mędrzec, twórca, bohater. Henri Bergson - siła życiowa Postulował, że narzędziem poznania świata jest intuicja, która pozwala przeniknąć istotę rzeczy. Założenia filozofii Bergsona (bergsonizm): •Istnienie to wieczny ruch powodowany siłą życiową/ witalną, która przenika wszechświat. Rzeczywistość jest różnorodna, zmienna, twórcza, nieograniczona. 10 LITERATURA MŁODEJ POLSKI Poczucie schyłku, dekadentyzm, pesymizm. ● • Elementy impresjonizmu, symbolizmu - warstwa brzmieniowa słów, oddziaływanie na różne zmysły. •Krytyka mieszczaństwa. Tematy psychologiczne, erotyczne, katastroficzne. Dominacja liryki, dramatu, upoetyzowana proza. Gatunki w literaturze : • gatunki liryczne • proza sonet, • poemat, dramat naturalistyczny, •powieść. Motywy w literaturze Młodej Polski Popularne motywy w literaturze Młodej Polski to: artysta - Kazimierz Przerwa-Tetmajer Evviva l'arte” śmierć - Jan Kasprowicz „Krzak dzikiej róży w Ciemnych Smreczynach" wieś - Władysław Stanisław Reymont „Chłopi", Stanisław Wyspiański „Wesele” miłość fizyczna - Kazimierz Przerwa-Tetmajer „Lubię, kiedy kobieta" patriotyzm - Władysław Stanisław Reymont Chłopi", Stanisław Wyspiański Wesele", Stefan Żeromski Rozdzióbią nas kruki, wrony" szatan-Leopold Staff „Deszcz jesienny" miasto - Gabriela Zapolska „Moralność pani Dulskiej" natura - Kazimierz Przerwa-Tetmajer „Melodia mgiet nocnych", Jan Kasprowicz Krzak dzikiej róży w Ciemnych Smreczynach" 7 Dekadent - postać odzwierciedlająca nastroje młodopolskie. Zniechęcony, pozbawiony motywacji do działania, bierny. Przekonany o kryzysie cywilizacji. Ucieczki szuka w hedonizmie, alkoholu, erotyce. Przykład: Bohater liryczny wiersza Kazimierza Przerwy-Tetmajera, Koniec wieku XIX ● BOHATER LITERACKI W MŁODEJ POLSCE Artysta - Młodej Polsce staje się kapłanem sztuki, jest wtajemniczony. Samotny, wynosi się ponad przeciętność. Swoją odrębność podkreśla strojem. Prowadzi skandalizujący tryb życia. Poszukuje prawdziwych wartości. Gardzi mieszczaństwem. Przykład: Artysta w.Confiteorze Stanisława Przybyszewskiego Filister - mieszczanin skupiony na gromadzeniu majątku, zachowujący pozory przyzwoitości. Pozbawiony wyższych aspiracji, niezainteresowany sztuką. tamie reguły moralne i normy społeczne, ale dba, aby się to nie wydało. Przykład: Pani Dulska w,Moralności pani Dulskiej Gabrieli Zapolskiej Chtop jako bohater w Młodej Polsce zyskał rys pozytywny - u mieszkańców wsi dostrzegano autentyczne relacje, przywiązanie do tradycji, wartości. Ziemia najwyższą wartością. Kultywuje obyczaje. Religijny. Skupiony na rodzinie, gospodarstwie. Skłonny do awantur, pewny siebie. Przykład: Maciej Boryna w Chłopach" Władystawa Stanisława Reymonta Czepiec, Jakub Szela w Weselu Stanisława Wyspiańskiego ● ● 8 STANISŁAW WYSPIAŃSKI KAZIMIERZ PRZERWA-TETMAJER STEFAN ŻEROMSKI LEOPOLD STAFF PRZEDSTAWICIELE LITERATURY MŁODEJ POLSKI STANISŁAW PRZYBYSZEWSKI GABRIELA ZAPOLSKA JAN KASPROWICZ WŁADYSŁAW STANISŁAW REYMONT 9 KAZIMIERZ PRZERWA-TETMAJER 12.02.1865-18.01.1940T. Urodził się 12 lutego 1865 roku we wsi Ludźmierz, znajdującej się w województwie małopolskim. Wychował się w rodzinie ziemiańskiej - jego ojciec Adolf Tetmajer był marszałkiem w powiecie nowatorskim. Brat także udział w powstaniu listopadowym. Uczył się w Krakowie, gdzie ukończył Gimnazjum św. Anny. W roku 1883 przeniósł się zresztą do tego miasta, z powodu utraty rodzinnego majątku. Matka Kazimierza prowadziła w tamtym czasie w Krakowie pensjonat. W latach 1884-1886 przyszły poeta studiował na wydziale filozoficznym na Uniwersytecie Jagiellońskim. Jego literacki debiut przypadł na rok 1886, kiedy ukazał się poemat „Illa”. W tym czasie pracował również jako dziennikarz „Kuriera Polskiego". W kolejnych latach współpracował z „Tygodnikiem ilustrowanym” i „Kurierem Warszawskim". W środowisku literackim zasłynął głównie z wierszy ku czci Mickiewicza i Kraszewskiego, a także z aż ośmiu tomów poezji. W trakcie swojego życia podróżował po całej Europie – odwiedził między innymi Szwajcarię, Francję i Włochy. Był związany również z polskimi Tatrami i Podhalem, na cześć których pisywał powieści. Po I wojnie światowej i podróżach po Krakowie i Zakopanem, zamieszkał na stałe w stolicy. Otrzymał wiele nagród, został także honorowym członkiem Polskiej Akademii Literatury. Nie był żonaty, jednak posiadał nieślubnego syna Kazimierza Stanisława, do którego długo się nie przyznawał. Schyłek jego życia związany z był chorobą psychiczną, a także utratą wzroku. Utrzymywał się z pomocy publicznej i prywatnych datków. Zmarł 18 stycznia 1940 roku z powodu nowotworu przysadki mózgowej. W ramach swojej twórczości stworzył wiele opowiadań, noweli, dramatów, powieści oraz wierszy. Jego dzieła wiele razy były wystawiane na deskach teatrów oraz opracowywane muzycznie 10 JAN KASPROWICZ 1860-1926 Urodził się jako najstarsze z szesnaściorga dzieci w 1860 roku w Szymborzu pod Inowrocławiem, w rodzinie chłopskiej. Kształcił się w pruskim gimnazjum w Inowrocławiu, maturę zdawał w Poznaniu. Studiował filozofię i literaturoznawstwo w Lipsku i we Wrocławiu. Pół roku przebywał w więzieniu skazany za działalność socjalistyczną. Później jego poglądy polityczne ewoluowały w stronę Narodowej Demokracji. Po odbyciu kary zamieszkał we Lwowie, gdzie podjął współpracę z kilkoma polskimi pismami. Jako poeta zadebiutował w 1878 roku sonetem „Poranek" wydrukowanym w tygodniku „Lech”. Natomiast pierwszy tomik Kasprowicza ukazał się w 1889 roku. Jako młody poeta Kasprowicz oddawał się życiu towarzyskiemu, był statym bywalcem lwowskich lokali obleganych przez artystyczną bohemę. To tam zetknął się z poetyką modernistyczną i uległ jej wpływom. Po uzyskaniu tytułu doktora na podstawie rozprawy na temat poezji Teofila Lenartowicza, w 1908 roku objął katedrę literatury porównawczej na Uniwersytecie Jana Kazimierza we Lwowie. Od 1921 do 1922 roku petnił funkcję rektora na tej uczelni. W 1923 roku osiedlił się w willi Harenda w okolicach Zakopanego. Kasprowicz żenił się trzykrotnie. Jego pierwszą żoną była starsza od niego Teodozja Szymańska, jednak małżeństwo trwało zaledwie kilka miesięcy. W 1893 poślubił Jadwigę Gąsowską, z którą miał dwie córki: Annę i Janinę. Żona jednak opuściła go dla Stanisława Przybyszewskiego, co było powodem ciężkiego kryzysu osobistego Kasprowicza. Trzecią żoną Kasprowicza została znacznie od niego młodsza Maria Bunin, którą poślubił w 1911. Związek ten przetrwał do śmierci poety w 1926 roku. 11 LEOPOLD STAFF 14.11.1878 - 31.05.1957 Przyszedł na świat we Lwowie 14 listopada 1878 roku. We Lwowie kończył też gimnazjum. Następnie podjął się studiowania na aż trzech kierunkach Uniwersytetu Lwowskiego, mianowicie podjął studia filozoficzne, romanistyczne i prawnicze. Działał w ramach pisma Młodość, uczestnicząc również w grupie o nazwie „Płanetnicy". Miejscem pobytu Staffa podczas I wojny była Warszawa oraz Charków. Należał do Towarzystwa Literatów i Dziennikarzy Polskich, mógł więc współredagować miesięcznik pt. „Nowy Przegląd Literatury i Sztuki". Po Il wojnie zdecydował się przenieść do Krakowa, by ostatecznie osiąść w Warszawie. Był za życia doceniony, jako ten artysta, który upatrywat właśnie w poezji metod ratowania sumień, jak i kształtowania człowieczeństwa w jego pełni. Głosił przy tym Staff potrzebę odrodzenia i towarzyszącej mu sprawiedliwości. Czerpał również z takiej filozofii jak ta Nietzschego, którą spróbował adoptować na grunt chrześcijański. Debiutował wówczas tomem „Sny o potędze". Trudno objąć całość twórczości Staffa, bowiem jest to prawdziwe morze materiału - stąd też i nazywany był Staff twórcą aż trzech pokoleń. Natomiast pewnie wielu wrażliwszych zainteresować może fakt, iż oprócz wierszy o charakterze mistycznym, takich jak choćby pt. „Ucho igielne”, Staff napisał też zbiór erotyków zatytułowany „Szumiąca muszla”. Amatorzy z kolei życia spokojnego i zgodnego z prawami natury odnajdą pewnie cząstkę siebie w tomiku takim jak ten zatytułowany „Ścieżki polne”. W każdym razie twórczość Staffa jest wielka próbą odnowy moralnej, nawet tej związanej z nietzscheańską „wolą mocy", ponieważ bliższe studium twórczości Staffa ukazuje, jak wiele artysta wysiłku włożył by dotrzeć do ostatnich głębin samego siebie. Zmarł 31 maja 1957 w Skarżysku-Kamiennej 12 LEOPOLD STAFF „KOWAL” Całą bezkształtną masę kruszców drogocennych, Które zaległy piersi mej głąb nieodgadłą, Jak wulkan z swych otchłani wyrzucam bezdennych I ciskam ją na twarde, stalowe kowadło. Grzmotem młota w nią wale w radosnej otusze, Bo wykonać mi trzeba dzieło wielkie, pilne, Bo z tych kruszców dla siebie serce wykuć muszę, Serce hartowne, mężne, serce dumne, silne. Lecz gdy ulegniesz, serce, pod młota żelazem, Gdy pękniesz, przeciw ciosom stali nieodporne: W pył cię rozbiją pięści mej gromy potworne! Bo lepiej aiń, zmiażdżone cyklopowym razem, Niżbyś żyć miało własną słabością przeklęte, Rysą chorej niemocy skażone, pęknięte. 13 Budowa LEOPOLD STAFF „KOWAL" SONET Wiersz Kowal Leopolda Staffa jest sonetem. Tworzą go 4 strofy. Dwie pierwsze strofy o charakterze opisowym mają po 4 wersy. • Dwie ostatnie strofy o charakterze refleksyjnym mają po 3 wersy. Wiersz nie jest jednostajny rytmicznie. Nastrój utworu jest podniosły - wpływają na to zastosowane słownictwo, budowa, układ rymów. Podmiot liryczny Podmiot liryczny wiersza Kowal to osoba, która jest panem własnego losu i go kształtuje. Ujawnia się poprzez zaimki „mej”, „mi", „siebie" oraz czasowniki w 1. os. lp. („wyrzucam”, „ciskam”, „walę”, „muszę”). Treść Tematem wiersza jest samostanowienie się człowieka, samokształcenie charakteru i osobowości. 1 strofa: Podmiot liryczny porównuje się do wulkanu, który wyrzuca z siebie lawę drogocennych kruszców (skarby duchowe) i ciska je na kowadło. 2 strofa: Mówiący jest kowalem, który z entuzjazmem i radością wykuwa młotem z tej bezkształtnej masy mężne, dumne serce dla siebie. 3 strofa: Podmiot liryczny zwraca się do serca z pogróżką, że jeśli nie wytrzyma potężnych uderzeń i pęknie, nieodporne na ciosy, gromy z pięści mówiącego rozbiją je w pyt. 4 strofa: Niech serce lepiej zginie od uderzenia na miarę cyklopowego razu, niż miałoby żyć słabe i skażone „rysą chorej niemocy", popękane. Interpretacja Nietzscheańska koncepcja człowieka silnego, który pracuje nad sobą, odrzuca słabość i bierność. Nie uznaje ich przede wszystkim w sobie. Kowal jest symbolem postawy silnej, twórczej, aktywnej. Człowiek walczy z samym sobą - zmaga się ze swoim sercem, chce mieć nad nim władzę, a jeżeli mu się to nie uda, to będzie miał chociaż moc je zniszczyć. Środki stylistyczne W wierszu Kowal Leopold Staff zastosował m.in.: Sporównanie, np. jak wulkan z swych otchłani wyrzucam" - pobudza wyobraźnię, wpływa na to, że poetycki obraz staje się wizualny; ✔epitety, np. „bezkształtną masę", „kruszców drogocennych", otchłani [...] bezdennych", „twarde, stalowe kowadło", „radosnej otusze”, „dzieło wielkie, pilne", "serce hartowne, mężne, serce dumne, silne", serce [...] nieodporne", "gromy potworne", "cyklopowym razem”, „serce [...] przeklęte, […] skażone, pęknięte” – ich nagromadzenie sprawia, że utwór jest bardzo obrazowy, pobudza wyobraźnię; - ✔apostrofy, np. ,lecz gdy ulegniesz, serce”, „bo lepiej giń [...] Niżbyś żyć miało" - ujawniają adresata wypowiedzi, nadają wierszowi uroczysty ton; hiperbolizacje (wyolbrzymienia), np. ,,serce hartowne, mężne, serce dumne, silne" - sprawiają, że wypowiedź staje się patetyczna; metafory, np. ,,Grzmotem młota w nią wale" - wprowadzają nowe sensy; słownictwo nacechowane emocjonalnie, np. „walę”, „grzmotem młota”, „w pył cię rozbiją pięści mej gromy potworne" - oddają emocje 14 LEOPOLD STAFF „DESZCZ JESIENNY” O szyby deszcz dzwoni, deszcz dzwoni jesienny I pluszcze jednaki, miarowy, niezmienny, Dżdżu krople padają i tłuką w me okno..... Jek szklany... płacz szklany... a szyby w mgle mokną I światła szarego blask sączy się senny... O szyby deszcz dzwoni, deszcz dzwoni jesienny.... Wieczornych snów mary powiewne, dziewicze Na próżno czekały na słońca oblicze.... W dal poszły przez chmurną pustynię piaszczystą, W dal ciemną, bezkresną, w dal szarą i mglistą.... Odziane w tachmany szał czarnej żałoby Szukają ustronia na ciche swe groby, A smutek cień kładzie na licu ich miodem..... Powolnym i długim wśród dżdżu korowodem W dal idą na smutek i życie tułacze, A z oczu im lecą łzy... Rozpacz tak płacze.... To w szyby deszcz dzwoni, deszcz dzwoni jesienny I pluszcze jednaki, miarowy, niezmienny, Dżdżu krople padają i tłuką w me okno.... Jek szklany... płacz szklany... a szyby w mgle mokną I światła szarego blask sączy się senny..... O szyby deszcz dzwoni, deszcz dzwoni jesienny... Ktoś dziś mnie opuścił w ten chmurny dzień stotny... Kto? Nie wiem... Ktoś odszedł i jestem samotny... Ktoś umart... Kto? Próżno w pamięci swej grzebię.... Ktoś drogi... wszak byłem na jakimś pogrzebie.... Tak... Szczęście przyjść chciało, lecz mroków się zlękło. Ktoś chciał mnie ukochać, lecz serce mu pękło, Gdy poznał, że we mnie skrę roztlić chce próżno.... Zmarł nędzarz, nim ludzie go wsparli jałmużną..... Gdzieś pożar spopielił zagrodę wieśniaczą.... Spality się dzieci... Jak ludzie w krąg płaczą... To w szyby deszcz dzwoni, deszcz dzwoni jesienny I pluszcze jednaki, miarowy, niezmienny, Dżdżu krople padają i Huką w me okno.... Jek szklany... płacz szklany... a szyby w mgle mokną I światła szarego blask sączy się senny.... O szyby deszcz dzwoni, deszcz dzwoni jesienny.... Przez ogród mój szatan szedł smutny śmiertelnie I zmienił go w straszną, okropną pustelnię... 2 ponurym, na piersi zwieszonym szedł czołem I kwiaty kwitnące przysypał popiołem, Trawniki zarzucił brytami kamienia I posiał szał trwogi i śmierć przerażenia.... Aż, strwożon swym dziełem, brzemieniem ołowiu Położył się na tym kamiennym pustkowiu, By w piersi tkające przytłumić rozpacze, I smutków potwornych płomienne tzy płacze.….... To w szyby deszcz dzwoni, deszcz dzwoni jesienny I pluszcze jednaki, miarowy, niezmienny, Dżdżu krople padają i tłuką w me okno.... Jek szklany... płacz szklanu... a szyby w mgle mokną I światła szarego blask sączy się senny... O szyby deszcz dzwoni, deszcz dzwoni jesienny... 15 LEOPOLD STAFF „DESZCZ JESIENNY” Jest to wiersz z tomu Dzień duszy z 1903 r. Nastroje dekadenckie - przygnębienie, żal, smutek. Psychizacja krajobrazu - padający deszcz jest odzwierciedleniem stanu psychicznego podmiotu lirycznego. Wykorzystanie techniki impresjonistycznej, symbolizmu, synestezji. Budowa Wiersz Deszcz jesienny Leopolda Staffa ma regularną budowę. 3 strofy po 10 wersów. 6-wersowa strofa, która otwiera i kończy utwór oraz pełni funkcję refrenu - rozdziela dłuższe zwrotki, wprowadza monotonię. Ma budowę klamrową (jej pierwszy i ostatni wers są takie same; na początku utworu zaczyna się słowami: „O szyby...", w pozostałych trzech miejscach - To w szyby..."). Każdy z wersów ma 12 sylab - wiersz sylabiczny. Ma powolny, jednostajny rytm - jak padający deszcz. Utwór ma smutny nastrój - wpływa na to: budowa wiersza, zastosowane słownictwo, temat. Podmiot liryczny Podmiot liryczny w Deszczu jesiennym znajduje się na granicy jawy i snu. Odczuwa ogromny smutek, a padający deszcz odzwierciedla jego nastrój. Ujawnia się poprzez zaimki „me”, „mnie”, „mój" oraz czasowniki w 1. os. lp. (,,bytem", jestem"). Treść Temat wiersza Deszcz jesienny to smutek, pesymizm, bierność, brak nadziei podmiotu lirycznego - dekadenta. Refren: Podmiot liryczny obserwuje jesienną szarugę. Słyszy deszcz i widzi krople na szybach; odgłosy ulewy są monotonne, miarowe, przypominają jęk, gdy woda uderza o szkło. Przez te strugi próbuje się przebić szare, senne światło. Istrofa: Mówiący opisuje mgliste obrazy, podsuwane mu przez wyobraźnię poddającą się nastrojowi deszczowego dnia. Mówi o wieczornych sennych marach, które nie doczekały się słońca. W żałobnych szatach odeszły przez chmurną pustynię, by szukać miejsca, w którym mogłyby oddać się żałobie. Były smutne, z ich oczu leciały łzy. 2 strofa: Petna urwanych wypowiedzeń sugestywnie oddaje niepokój i niepewność podmiotu lirycznego, który nie potrafi ustalić przyczyn swego smutku. Wydaje mu się, że ktoś go dziś opuścił, ale nie wie kto ani czy ta osoba odeszła, czy umarta. Przypomina sobie, że był na jakimś pogrzebie. Prawie doświadczył szczęścia, ale zlękło się ono jego mroków. Ktoś chciał go obdarzyć miłością, ale pękło mu serce, gdy się okazało, że w mówiącym nie da się rozpalić iskry uczucia. Dalej wymienia przygnębiające sytuacje: śmierć żebraka, zanim otrzymał pomoc, pożar wiejskiej zagrody, śmierć dzieci. LEOPOLD STAFF „DESZCZ JESIENNY” 3 strofa: Symboliczny obraz martwego ogrodu. Zniszczył go „smutny śmiertelnie" szatan. Szedł przez ogród ze zwieszoną głową i swoją obecnością siał zniszczenie - kwiaty pokryły się popiołem, trawniki - kamieniami. Kiedy spostrzegł, co zrobił, sam się wystraszył i popadł w jeszcze większą rozpacz. Aby ją stłumić, położył się na „kamiennym pustkowiu" i lat płomienne tzy. Interpretacja ● W wierszu są obecne dekadenckie nastroje pesymizmu, smutku, zwątpienia (nawiązanie do Schopenhauera). ● ● ● Tytuł wiersza sugeruje jego atmosferę. Jesień oznacza obumieranie, schyłek, zapowiedź śmierci. Symboliczne obrazy opisane w strofach są zbudowane wokół popularnych w poezji młodopolskiej motywów: żałoby, grobu, tez, pustyni, nieszczęścia, rozstania, rozpaczy, spopielonego ogrodu, szatana, samotnej wędrówki jako metafory życia. Refren po każdej zwrotce rozpoczyna zaimek ,to", co sugeruje, że podsuwane przez wyobraźnię obrazy są projekcją psychiki poddającej się monotonnemu rytmowi kropel deszczu tłukących o szyby. • Pejzaż wewnętrzny przygnębionego człowieka. Rzeczywisty krajobraz jesiennej szarugi i deszczu bębniącego o szyby zostaje utożsamiony z przeżyciami duchowymi (psychizacja krajobrazu). Środki stylistyczne i ich funkcja: ✔wyrazy dźwiękonaśladowcze, np. pluszcze, jęk – oddają odgłosy padającego deszczu; ✔instrumentację głoskową, np. „O szyby deszcz dzwoni, deszcz dzwoni jesienny" - oddają wrażenia słuchowe; ✔antropomorfizacje, np. wieczorne mary jak młode dziewczyny w żałobie - pobudzają wyobraźnię; oksymoron, np. płomienne tzy" - podkreśla dramatyzm sytuacji; epitety, np. ,,deszcz jesienny”, „jednaki, miarowy, niezmienny”, „jęk szklany”, „płacz szklany” - uplastyczniają obraz, działają na zmysły; wielokropek - sygnalizuje urwaną wypowiedź; niepewność wypowiadanych słów, chaos myśli; ✓stownictwo oddziałujące na zmysły odbiorcy, np. deszcz, pluszcze, jęk, płacz, dzwoni (słuch), padające krople (dotyk), szary blask światła (wzrok), kwitnące kwiaty (węch). 17 LEOPOLD STAFF „PRZEDŚPIEW” Czciciel gwiazd i mądrości, miłośnik ogrodów, Wyznawca snów i piękna i uczestnik godów, Na które swych wybrańców sprasza sztuka boska: Znam gorycz i zawody, wiem, co ból i troska, Złuda miłości, zwątpień mrok, tęsknot rozbicia, A jednak śpiewać będę wam pochwałę życia - Bo żyłem długo w górach i mieszkałem w lasach. Pamięcią swe dni chmurne i dni w słońca krasach Przechodzę, jakby jakieś wielkie, dziwne miasta, Z myślą ciężką, jak z dzbanem na głowie niewiasta, A dzban wino ukrywa i łzy w swojej cieśni. Kochatem i wiem teraz, skąd się rodzą pieśni; Widziałem konających w nadziejnej otusze I kobiety przy studniach brzemienne, jak grusze; Szedłem przez pola żniwne i mogilne kopce, Żyłem i z rzeczy ludzkich nic nie jest mi obce. Przeto myśli me, które stoją przy mnie w radzie, Choć smutne, sa pogodne jako starcy w sadzie. I uczę miłowania, radości w uśmiechu, W tzach widzieć słodycz smutną, dobroć chorą w grzechu, I pochwalam tajń życia w pieśni i w milczeniu, Pogodny mądrym smutkiem i wprawny w cierpieniu. 18 LEOPOLD STAFF „PRZEDŚPIEW” Tytut Tytuł Przedśpiew oznacza wstępny śpiew zapowiadający właściwą pieśń. • Odwołanie do antyku - poezja była silnie związana z muzyką. • Zapowiedź zmian w poezji i światopoglądzie autora. Budowa • Wiersz Przedśpiew Leopolda Staffa ma budowę słychiczną - bez podziału na strofy. 20 wersów po 13 sylab. •Spokojna i regularna budowa wiersza jest przejawem klasycyzmu. • Nastrój utworu jest pogodny, spokojny, refleksyjny Podmiot liryczny Podmiot liryczny wiersza Przedśpiew to osoba doświadczona przez życie - zna jego blaski i cienie. To skłania go do wniosku, że życie należy doceniać - chce tego uczyć innych. Ujawnia się poprzez czasowniki w 1. os. lp. w czasie przeszłym, teraźniejszym i przyszłym. Przewaga czasu przeszłego sugeruje, że to osoba starsza, patrząca na życie z dystansu, ale ma jeszcze przed sobą przyszłość. Treść Tematem wiersza Przedśpiew jest życiowa mądrość poparta obserwacją i doświadczeniem. Podmiot liryczny nazywa siebie czcicielem gwiazd i mądrości, miłośnikiem ogrodów", wierzy w sny i piękno, jest twórcą sztuki (wybrańcem). Ceni naukę, ale i to, co jej się wymyka. Mówiący doświadczył porażki, zawiedzionych nadziei, bólu, cierpienia, zmartwień, miłosnego zawodu, zwątpienia i tęsknoty, mimo to śpiewa pochwałę życia. Podmiot liryczny sięga po argument, który ma uzasadnić jego postawę: długo mieszkał w górach i lasach (nie żył tylko w jednym miejscu, ma różne doświadczenia). Mówiący wspomina minione dni (chmurne i słoneczne) - kojarzy mu się to z podróżą po dziwnych miastach; idzie przez nie z ciężkimi myślami (są one jak wino zaprawione łzami, niesione w dzbanie na głowie przez kobietę - nawiązanie do kultury śródziemnomorskiej). Podmiot liryczny mówi, że kochat i rozumie, dlaczego miłość jest tematem poezji. • Widział kres życia („widziałem konających”, „mogilne kopce”) i jego pełnię („kobiety. [...] brzemienne”, „pola żniwne”). Nie są mu obce żadne ludzkie sprawy, bo żył pełnią życia. Jego myśli są smutne, a jednak pogodne. Chce ludzi uczyć kochania, radości w uśmiechu", dostrzegania pogody we tzach, dobroci - choć wypaczonej - w grzechu. Chwali tajemnicę życia pieśnią i milczeniem. Jest pogodny mądrym smutkiem" i zna cierpienie. 19 LEOPOLD STAFF „PRZEDŚPIEW” Interpretacja Nawiązanie do stów Terencjusza* („Człowiekiem jestem i nic, co ludzkie, nie jest mi obce") i twórczości Jana Kochanowskiego (fraszka „Do gór i lasów” – „Bo żyłem długo w górach i mieszkałem w lasach") - pochwała spokojnego podejścia do życia (klasycyzm). • Nawiązanie do Biblii - wybraniec, uczestnik godów (wesela). Życie należy doceniać w każdym z jego przejawów. •Harmonijna egzystencja z naturą (franciszkanizm). • Motyw wędrówki - przez życie, wspomnienia. ● Środki stylistyczne i ich funkcja metafory, np. uczestnik godów, na które swych wybrańców sprasza sztuka boska”, „wiem teraz, skąd się rodzą pieśni”, „myśli me, które stoją przy mnie w radzie" - uruchamiają nowe znaczenia; epitety, np. „sztuka boska”, „dni chmurne”, „nadziejnej otusze”, „pola żniwne”, „mogilne kopce”, „dobroć chorą" - wpływają na obrazowość; ✓oksymorony, np. w łzach widzieć słodycz smutną, dobroć chorą w grzechu", „myśli [...] choć smutne, są pogodne", „pogodny mądrym smutkiem" - wskazują na pozornie niezgodności; porównania, np. „myślą ciężką, jak z dzbanem na głowie niewiasta", "kobiety przy studniach brzemienne, jak grusze”, „są pogodne jako starcy w sadzie" - ułatwiają wyobrażenie sobie przedstawianego obrazu; nawiązania ludowe, np. „kobiety przy studniach brzemienne, jak grusze; / Szedłem przez pola żniwne i mogilne kopce" - sytuacja w wierszu ma konkretne realia - przez to jest bliższa odbiorcy; zdania wielokrotnie złożone - nadają wypowiedzi uroczysty charakter. *Terencjusz - komediopisarz rzymski, jeden z dwóch (obok Plauta), którego komedie zachowały się do naszych czasów. CYCE 56 20 STANISŁAW WYSPIAŃSKI 15.01.1869-28.11.1907 Urodził się 15 stycznia 1869 roku w Krakowie, we wczesnym dzieciństwie był wychowywany przez wujostwo. Uczęszczał do krakowskiego gimnazjum św. Anny. Studiował filozofię na Uniwersytecie Jagiellońskim, w 1887 roku rozpoczął także studia w Szkole Sztuk Pięknych. Był jednym z najzdolniejszych uczniów Jana Matejki (wspólnie pracowali nad odnową polichromii w Kościele Mariackim). W 1890 Wyspiański wyjechat za granicę (Włochy, Szwajcaria, Francja, Niemcy), gdzie m.in. nawiązał znajomość z W. Ślewińskim i Gauguinem. Po 1894 roku artysta na stałe powrócił do Krakowa. Rozpoczął współpracę z Teatrem Miejskim w Krakowie i towarzystwem „Sztuka”. Od 1898 roku pełnił funkcję kierownika artystycznego tygodnika „Życie”. W tym czasie Wyspiański tworzył dzieła malarskie (początkowo nie przynosiły one artyście zbyt dużego uznania) i dramatyczne. Projektował polichromię w kościele Franciszkanów (witraże: błogosławiona Salomea, święty Franciszek, „Stań się”). W 1898 roku ukazał się jeden z ważniejszych dramatów artysty - Warszawianka", zapoczątkowując serię tzw. „dramatów narodowych". W 1900 roku Wyspiański wziął ślub z chłopką, Teodora Pytko (para doczekała się czwórki dzieci). Największą popularność przyniósł Wyspiańskiemu wystawiony w 1901 roku dramat pt.: ,,Wesele", oparty na autentycznym weselu przyjaciela artysty - Lucjana Rydla. W 1906 roku Wyspiański rozpoczął pracę wykładowcy w krakowskiej Akademii Sztuk Pięknych. W tym samym czasie wziął udział w tworzeniu Towarzystwa Artystów Polskich „Sztuka” i pracował jako radny miasta Krakowa. Tworzył liczne portrety, projektował grafikę i meble. Byt współautorem projektu przebudowy wzgórza wawelskiego. Schorowany artysta zmarł 28 listopada 1907 roku. Został pochowany w Krypcie Zasłużonych na Skatce. Autoportret autora NAJWAŻNIEJSZE DRAMATY: 1898- Warszawianka" 1899 - „Meleager", „Protesilas i Laodamia", „Klątwa" 1900-Sędziowie", „Legion" 1901 - Wesele" 1903 - Wyzwolenie”, „Bolestaw Śmiały”, „Achilleis" 1904-Noc listopadowa", "Akropolis" 1906-Kwiaty nocą" 1907-Skatka", Zygmunt August", Powrót Odysa" 21