Wstęp do epoki Młodej Polski

Nazwa Młoda Polska została utworzona na wzór podobnych określeń w innych krajach europejskich (np. Młoda Skandynawia, Młode Niemcy). Jako pierwszy użył jej Artur Górski w swoim programowym artykule w krakowskim czasopiśmie "Życie". Alternatywną nazwą jest modernizm - od dominującego prądu kulturowego epoki.

Ramy czasowe Młodej Polski to okres 1890-1918, między pozytywizmem a dwudziestoleciem międzywojennym. Możemy wyróżnić trzy fazy: wczesną (1890-1901), szczytową (1901-1907, zakończoną śmiercią Stanisława Wyspiańskiego) oraz schyłkową, trwającą do 1918 roku.

Młoda Polska to jedna z najbardziej barwnych epok w historii polskiej kultury. Cechuje ją wszechstronny rozwój sztuki, różnorodność prądów artystycznych i zjawisko artystycznej cyganerii, która kpiła z mieszczańskiego stylu życia. Wraz z nadchodzącym końcem XIX wieku pojawił się kryzys wartości i filozofia dekadencka, wywodząca się z myśli Arthura Schopenhauera.

Warto wiedzieć! Naczelnym hasłem epoki stała się idea "sztuka dla sztuki" - przekonanie, że sztuka powinna być wyzwolona, swobodna i nie służyć żadnym ideom społecznym, etycznym czy religijnym. Hasła tego pierwszy użył Stanisław Przybyszewski w swoim manifeście "Confiteor".

Sztuka w Młodej Polsce

Modernizm w sztuce to zespół kierunków artystycznych przełomu XIX i XX wieku, stanowiący bunt przeciw realizmowi i naturalizmowi. W tym okresie rozwinęło się kilka charakterystycznych nurtów artystycznych, które zrewolucjonizowały sposób patrzenia na sztukę.

Symbolizm rozwijający się od 1885 roku charakteryzował się ukazywaniem wewnętrznych przeżyć człowieka, świata baśni i mitów oraz posługiwaniem się symbolem. Najwybitniejszym polskim przedstawicielem tego nurtu był Jacek Malczewski, tworzący obrazy pełne alegorii i metafor.

Secesja była kierunkiem opozycyjnym wobec stylu eklektycznego i akademizmu. Jej charakterystyczne cechy to dekoracyjność, bogata ornamentyka roślinna, miękka linia i pastelowe kolory. W Polsce przedstawicielami tego nurtu byli Stanisław Wyspiański i Józef Mehoffer, których dzieła do dziś zachwycają bogactwem form i kolorów.

Impresjonizm, zapoczątkowany we Francji przez Claude'a Moneta i innych, charakteryzował się zatarciem konturu, swobodną kompozycją, grą światła i uchwyceniem ulotnej chwili. W Polsce nurt ten reprezentowali m.in. Aleksander Gierymski, Józef Pankiewicz i Władysław Podkowiński.

Sprawdź to! Obraz "Dziwny ogród" Józefa Mehoffera z 1903 roku to doskonały przykład secesji w polskim malarstwie. Zwróć uwagę na charakterystyczną ornamentykę, intensywne kolory i płynne linie!

Filozofia i nowe kierunki w sztuce

Ekspresjonizm to kierunek w sztuce początku XX wieku, wyrastający z filozofii, literatury i teorii Zygmunta Freuda. Charakteryzował się zerwaniem z realizmem, inspiracją gotykiem i sztuką prymitywną oraz ukazywaniem ekstremalnych przeżyć: rozpaczy, lęku, bólu. Ekspresjonistyczne dzieła cechuje deformacja, przejaskrawione kolory i ostre linie, a reprezentowali go Vincent van Gogh, Edvard Munch czy Oskar Kokoschka.

Filozofia epoki modernizmu to przede wszystkim renesans myśli niemieckiego romantyka Arthura Schopenhauera. Uważał on, że istotą życia ludzkiego jest niezaspokojony popęd, a życie to pasmo cierpień. Jako metody walki z cierpieniem proponował wyzbycie się pożądań przez ucieczkę w nirwanę, wzbudzenie współczucia dla innych czy kontemplację sztuki.

Przeciwstawną wobec pesymizmu Schopenhauera była filozofia Friedricha Nietzschego, głosząca afirmację życia, indywidualizm i pochwałę człowieka mocnego. Stąd wzięła się koncepcja nadczłowieka gardzącego podludźmi. Nietzsche odrzucał wszystko co słabe, także sprawiedliwość i altruizm. Jego słynne hasło "Bóg umarł" oznaczało upadek moralności chrześcijańskiej.

Henri Bergson przyznawał intuicji naczelną rolę w poznawaniu świata. Wprowadził pojęcie élan vital (pęd życiowy) - rozumiał życie człowieka jako strumień przeżyć i postępków. Według niego, każdy kto może pokierować swoim działaniem, jest wolny.

Uwaga! Poglądy filozoficzne epoki miały ogromny wpływ na literaturę Młodej Polski. Możesz je odnaleźć w utworach Tetmajera (dekadentyzm), Staffa (nietzscheanizm) czy Kasprowicza (ekspresjonizm)!

Literatura Młodej Polski

Literatura Młodej Polski charakteryzowała się schyłkowością i nastrojami dekadenckimi, wpływami nietzscheanizmu oraz dominacją liryki i dramatu. Powróciły sonety, rozwinęła się proza modernistyczna i nowy gatunek powieści. Młodopolscy twórcy zdecydowanie zerwali z realizmem, utylitaryzmem i tendencyjnością literatury pozytywistycznej.

Najważniejszymi ośrodkami kultury młodopolskiej były trzy miasta. Kraków (Galicja) stał się miejscem buntu modernistycznego i twórczości najwybitniejszych przedstawicieli epoki (Stanisław Wyspiański, Kazimierz Przerwa-Tetmajer). Rozwijał się tam teatr i dramat, wystawiano sztuki narodowe, w tym romantyczne. We Lwowie rozkwitała poezja dzięki Leopoldowi Staffowi i Janowi Kasprowiczowi, a w Warszawie rozwijała się proza młodopolska (Stefan Żeromski, Wacław Berent, Władysław Reymont).

Modernizm jako prąd literacki propagował hasło "sztuka dla sztuki" i eksponował wizerunek artysty-cygana. Jego najważniejszym przedstawicielem był Stanisław Przybyszewski. Z kolei dekadentyzm, postawa wzorowana na filozofii Schopenhauera, charakteryzował się poczuciem schyłkowości, bezsilności człowieka i nieuchronnego zmierzchu kultury i świata.

Inne ważne cechy literatury młodopolskiej to synkretyzm (łączenie różnych stylów i konwencji), synestezja (łączenie wrażeń zmysłowych), indywidualizm twórcy oraz neoromantyzm (nawiązanie do tradycji romantycznej).

Zapamiętaj! Hasło "sztuka dla sztuki" najlepiej oddaje charakter Młodej Polski - sztuka miała być wyzwolona od służenia jakimkolwiek ideom społecznym, etycznym czy religijnym, a piękno samo w sobie stanowiło jej jedyny cel.

Prądy literackie Młodej Polski (część 1)

Impresjonizm w literaturze koncentrował się na opisie ulotnych stanów psychicznych i indywidualnych przeżyć jednostki. W prozie polegał na subiektywizowaniu narracji, podkreślaniu roli podświadomości bohatera i stosowaniu monologu wewnętrznego. Ten kierunek reprezentowali Kazimierz Przerwa-Tetmajer, Jan Kasprowicz i Stefan Żeromski.

Ekspresjonizm literacki posługiwał się groteską i kontrastem, elementami fantastyki oraz bogatą metaforyką. Często zawierał opisy stanów onirycznych, halucynacji i szaleństwa. W Polsce elementy ekspresjonizmu odnajdziemy w twórczości Jana Kasprowicza i Stanisława Przybyszewskiego.

Neoromantyzm nawiązywał do romantycznej tradycji, przede wszystkim do symboliki narodowej i patriotycznej oraz do nurtu mistycznego polskiego romantyzmu. Jego przedstawicielami byli Stanisław Wyspiański, Kazimierz Przerwa-Tetmajer i Stefan Żeromski.

Parnasizm, kierunek powstały we francuskiej poezji, w Polsce rozwijał się u schyłku XIX wieku. Parnasiści nawiązywali do antyku i jego tradycji literackich. Dominowała liryka opisowa i filozoficzna oraz motywy z mitologii i historii antycznej. W Polsce ten nurt reprezentował m.in. Kazimierz Przerwa-Tetmajer.

Symbolizm powstał w latach 80. XIX wieku we Francji i Belgii. W Polsce symbolizm był związany z neoromantyzmem, najczęściej sięgano po symbole narodowe. Literaturę symbolizmu cechowała aluzyjność, wieloznaczność, metaforyczność i wyrażanie niewyrażalnego za pomocą symbolu. Polskimi symbolistami byli m.in. Stanisław Wyspiański, Kazimierz Przerwa-Tetmajer i Jan Kasprowicz.

Ciekawostka! Chłopomania to charakterystyczne dla artystów młodopolskich zainteresowanie wsią i kulturą wiejską. Artyści często wyjeżdżali na wieś, osiedlali się tam, żenili z chłopkami i przejmowali wiejskie zwyczaje, fascynując się siłą i niezmiennością chłopskiego stylu życia.

Prądy literackie Młodej Polski (część 2)

Naturalizm ukształtował się we Francji w drugiej połowie XIX wieku, a za jego twórcę uważa się Émile'a Zolę. Natura liści wierzyli, że człowiek, zdominowany przez instynkty, nie różni się od zwierząt i należy go poddać ścisłej obserwacji. Dążyli do ukazania rzeczywistości z fotograficzną dokładnością, co skutkowało ogromną dbałością o szczegóły i skrajnym obiektywizmem. W Polsce naturalizm reprezentowali Jan Kasprowicz, Stefan Żeromski i Gabriela Zapolska.

Sztuka naiwna obejmowała prace artystów nieprofesjonalnych lub dzieła utrzymane w takiej stylistyce. Termin filister używany był przez dekadentów do opisywania człowieka o ograniczonych horyzontach umysłowych, skoncentrowanego na sprawach przyziemnych i nieczułego na sztukę - typowego mieszczanina w ich oczach.

Bohema (cyganeria) to nieformalna grupa artystyczna z awangardowym podejściem do sztuki i życia. Jej członkowie odrzucali konwenanse i normy obyczajowe, gardzili mieszczańską moralnością i wiedli życie nieustatkowane, często pełne skandali.

W literaturze Młodej Polski pojawiły się charakterystyczne formy i motywy, takie jak:

• dramat symboliczny - łączący elementy fantastyczne i realistyczne
• powieść młodopolska - łącząca naturalistyczną konstrukcję z modernistyczną wizją świata
• erotyk - wiersz o tematyce miłosnej wyrażający miłość zarówno duchową, jak i zmysłową

Inne ważne pojęcia epoki to spleen (stan przygnębienia i nudy wywołany poczuciem beznadziejności życia), nirwana (stan absolutnego spokoju związany z wygaśnięciem wszelkich pragnień) oraz wizerunek poety przeklętego - nadwrażliwego, nieprzystosowanego i odrzuconego przez społeczeństwo.

Pamiętaj na sprawdzianie! Powieść młodopolska różni się od realistycznej powieści pozytywistycznej poetyckim językiem, luźną kompozycją i odejściem od koncepcji wszechwiedzącego narratora. Doskonałymi przykładami są "Ludzie bezdomni" Żeromskiego i "Chłopi" Reymonta.

Prądy i zjawiska końca epoki

Franciszkanizm to tendencja w twórczości literackiej początku XX wieku nawiązująca do postaci i legendy św. Franciszka z Asyżu. Charakteryzowała się prostotą, afirmacją życia i natury oraz uznaniem wartości pokory i ubóstwa. Stanowiła przeciwwagę dla wcześniejszych dekadenckich nastrojów.

Mizoginizm pojawił się jako postawa niechęci do kobiet w reakcji na ich emancypację. Wielu młodopolskich twórców, szczególnie tych związanych z dekadentyzmem, wyrażało w swoich dziełach lęk przed kobiecością i niechęć wobec ruchu emancypacyjnego kobiet, który w tym czasie nabierał rozpędu.

Freudyzm to poglądy stworzone przez austriackiego psychiatrę Zygmunta Freuda, dotyczące struktury ludzkiej psychiki. Według Freuda składa się ona z trzech warstw: podświadomości (do której człowiek ma dostęp tylko przez marzenia senne), ego (świadomość jednostki) oraz superego (sfera zachowań wypracowana przez kulturę). Teoria ta miała ogromny wpływ na literaturę i sztukę końca Młodej Polski.

Młoda Polska, mimo swojego krótkiego trwania, pozostawiła ogromne dziedzictwo w polskiej kulturze. Wprowadzone wówczas innowacje artystyczne i literackie na trwałe zmieniły oblicze polskiej sztuki. Wielcy twórcy tej epoki - Wyspiański, Żeromski, Reymont, Tetmajer, Kasprowicz czy Staff - stworzyli dzieła, które do dziś stanowią kanon polskiej literatury.

Na koniec! Młoda Polska to epoka symbolizmu, impresjonizmu i ekspresjonizmu w sztuce oraz hasła "sztuka dla sztuki" w literaturze. To okres, w którym artyści odkryli na nowo wartość indywidualizmu i subiektywizmu, odrzucając pozytywistyczny utylitaryzm i racjonalizm.