Ramy czasowe i podstawowe pojęcia oświecenia

Oświecenie w Europie zaczęło się już w latach 80. XVII wieku, ale w Polsce dotarło z opóźnieniem – dopiero w latach 40. XVIII wieku. Koniec epoki wyznacza Rewolucja Francuska (1789-1799), a w Polsce oświecenie trwało aż do lat 20. XIX wieku.

Nazwa epoki oświecenie nie jest przypadkowa – symbolizuje światło rozumu, które miało rozproszyć mroki zabobonów i zacofania. Epokę nazywano też „wiekiem rozumu" lub „wiekiem filozofów", co podkreśla jej najważniejsze idee.

Oświecenie przyniosło kilka kluczowych pojęć: racjonalizm (wiara w rozum jako najważniejsze narzędzie poznania), empiryzm (poznanie przez doświadczenie), sensualizm (poznanie przez zmysły), deizm (Bóg stworzył świat, ale nie ingeruje w jego losy) oraz utylitaryzm (moralne jest to, co przynosi pożytek ogółowi).

💡 Wiedziałeś? Jedną z głównych idei oświecenia był racjonalizm, który prowadził do kwestionowania religii i krytyki Kościoła, a nawet do ateizmu.

Filozofia oświecenia

Myśliciele oświecenia tworzyli różnorodne kierunki filozoficzne, które zmieniły sposób patrzenia na świat. Filozofowie oświecenia i ich poglądy koncentrowały się wokół kilku głównych nurtów.

Empiryzm głosił, że człowiek rodzi się jako „czysta tablica" (tabula rasa), a fundamentem poznania jest doświadczenie. Z kolei filozofia krytyczna Kanta zakładała, że poznanie rzeczy samej w sobie jest niemożliwe, a przedmiot poznania dostosowuje się do osoby poznającej.

Liberalizm Woltera opierał się na prawach naturalnych jako podstawie moralności. Wolter twierdził, że nietolerancja religijna jest sprzeczna z wiarą i prawem naturalnym, a celem filozofii powinna być naprawa świata.

Rousseau propagował ideę powrotu do natury, potępiając cywilizację, postęp i naukę. Uważał, że miarą wartości człowieka są jego walory moralne, a nie osiągnięcia cywilizacyjne.

💡 W sztuce oświecenia rozwinęły się trzy główne nurty: rokoko (z motywami dworskimi i pastelowymi kolorami), sentymentalizm (skupiony na uczuciach i pejzażu) oraz klasycyzm (naśladujący wzory antyczne).

Teatr i literatura oświecenia

Teatr Narodowy w oświeceniu odegrał ogromną rolę w kształtowaniu świadomości Polaków. Założony w 1765 roku przez króla Stanisława Augusta Poniatowskiego, stał się jednym z najstarszych teatrów w Polsce. Szczególną popularnością cieszyły się komedie, a teatr osiągnął wysoki poziom artystyczny za dyrekcji Wojciecha Bogusławskiego.

Cechy literatury oświeceniowej to przede wszystkim dydaktyzm, realizowany przez ideę "bawiąc, uczyć". Literatura tego okresu była krytyczna, antyklerykalna oraz propagująca nowe idee i wzorce. Twórcy dążyli do reformowania społeczeństwa i państwa.

Król wspierał rozwój kultury poprzez obiady czwartkowe – spotkania intelektualistów, które stały się symbolem polskiego oświecenia. Ważną rolę odgrywało też czasopiśmiennictwo, w tym gazeta "Monitor".

W literaturze oświecenia wyróżniamy dwa główne nurty: klasycyzm (nawiązujący do antyku, przestrzegający reguły trzech jedności) oraz sentymentalizm (ukazujący uczucia i związek z naturą). Do najwybitniejszych twórców należeli: w Europie – Jean de la Fontaine, Wolter, Rousseau i Diderot, a w Polsce – Ignacy Krasicki, Julian Ursyn Niemcewicz, Franciszek Zabłocki i Wojciech Bogusławski.

💡 Czasopismo "Monitor", wydawane w latach 1765-1785, było najważniejszym pismem propagującym idee oświeceniowe w Polsce.

Wzorce osobowe i popularne motywy

Literatura oświeceniowa kreowała określone wzorce i antywzorce osobowe. Pozytywnym ideałem był bohater oświecony – racjonalista wolny od przesądów, dobry obywatel i patriota. Innym wzorem był bohater sentymentalny – wrażliwy, uczuciowy, zafascynowany naturą. Pojawił się też oświecony Sarmata – przywiązany do tradycji, ale otwarty na reformy.

Negatywnymi postaciami były żona modna – bezkrytycznie naśladująca zagraniczną modę i żyjąca ponad stan, oraz fircyk – niepoważny młodzieniec ślepo podążający za modą.

W literaturze oświecenia często pojawiały się motywy ojczyzny i patriotyzmu. Dobry obywatel był gotów poświęcić swoje prywatne sprawy dla dobra kraju. Popularne były też opisy utopii – idealnych państw opartych na sprawiedliwości społecznej.

Motyw miłości sentymentalnej ukazywał perypetie sercowe na tle przyjaznej człowiekowi natury. Utwory o tej tematyce często kończyły się szczęśliwie. Ważny był też motyw arkadii – wyrażający tęsknotę za rzeczywistością wolną od konfliktów oraz powrót do natury.

💡 Teatr oświecenia różnił się od wcześniejszych epok tym, że starał się nie tylko bawić, ale przede wszystkim uczyć widzów i wpajać im nowe wzorce myślenia.