Podstawowe informacje o pozytywizmie

Nazwa "pozytywizm" pochodzi od dzieła francuskiego filozofa Augusta Comte'a "Kurs filozofii pozytywnej". W Europie epokę tę nazywano również realizmem, od nurtu dominującego w sztuce. Pozytywizm koncentrował się na tym, co pewne i realne, odrzucając fantastykę na rzecz konkretnych działań społecznych.

Ramy czasowe epoki różniły się między Europą a Polską. W Europie realizm rozwijał się w drugiej połowie XIX wieku $około 1850-1880$. W Polsce początek dał upadek powstania styczniowego (1863/64), a koniec przypadł na lata 70. i 80. XIX wieku, gdy pojawiły się pierwsze dzieła młodopolskie.

Tło historyczne epoki obejmowało ważne wydarzenia takie jak powstanie monarchii Austro-Węgier (1867), wojnę francusko-pruską (1870), zamach na cara Aleksandra II (1881) oraz przymierze Prus i Rosji (1893). W Polsce kluczowe znaczenie miało uwłaszczenie chłopów.

Warto wiedzieć! Stolica polskiego pozytywizmu znajdowała się w Warszawie, gdzie działali najważniejsi przedstawiciele tego nurtu i powstawały kluczowe czasopisma pozytywistyczne.

Sytuacja Polaków pod zaborami

Klęska powstania styczniowego doprowadziła do ogromnych represji i depolonizacji. Wielu powstańców zginęło, trafiło na Syberię lub straciło majątki. Królestwo Polskie przemianowano na Kraj Przywiślański, wprowadzono surową cenzurę i rusyfikację.

W zaborze pruskim sytuacja również była trudna - w szkołach i urzędach obowiązywał wyłącznie język niemiecki. Prowadzono politykę Kulturkampfu (walki o kulturę niemiecką), której celem było tłumienie przejawów polskości.

Najlepiej Polacy mieli w zaborze austriackim (Galicja), gdzie działały polskie uniwersytety i teatry, a język polski był powszechnie używany. Cenzura była tam znacznie łagodniejsza niż w pozostałych zaborach.

Ciekawostka! W Europie był to czas wielkich wynalazków - pojawiły się omnibusy oraz pierwsze tramwaje konne i elektryczne, co zmieniało życie codzienne mieszkańców miast.

Światopogląd pozytywistyczny

Pozytywizm opierał się na kilku kluczowych ideach filozoficznych. Scjentyzm zakładał zaufanie wyłącznie do nauki i jej wyników poznawczych, szczególnie nauk przyrodniczych. Utylitaryzm głosił, że działania człowieka powinny służyć wspólnemu dobru, a wartość jednostki mierzy się jej wkładem w postęp społeczeństwa.

Ważne były też koncepcje determinizmu (człowiek jest zdeterminowany przez czynniki zewnętrzne) oraz ewolucjonizmu (świat podlega ciągłemu rozwojowi). Agnostycyzm pozytywistów zakładał, że rozważania o Bogu są bezcelowe, ponieważ nie można udowodnić jego istnienia lub nieistnienia.

Do najważniejszych filozofów epoki należeli August Comte (twórca pozytywizmu), John Stuart Mill (zwolennik utylitaryzmu), Herbert Spencer (rozwinął teorię ewolucji społecznej), Hipolit Taine (zwolennik determinizmu) oraz Karol Darwin (twórca teorii ewolucji biologicznej).

Pamiętaj! Pozytywiści odrzucili romantyczne ideały na rzecz koncepcji naukowych i praktycznych, które można było zastosować w realnym życiu społecznym.

Prądy literackie i gatunki pozytywizmu

Głównym prądem literackim epoki był realizm, który zakładał wierne i obiektywne opisywanie rzeczywistości. Realiści interesowali się życiem codziennym, dążyli do prawdy w utworze i jego wartości dokumentalnej. Drugim nurtem był naturalizm (stworzony przez Emila Zolę), który pokazywał życie w sposób fotograficzny, bez upiększeń, podkreślając biologiczne aspekty ludzkiej egzystencji.

W pozytywizmie rozwinęły się charakterystyczne gatunki literackie. Felieton był lekkim gatunkiem publicystycznym, często o zabarwieniu satyrycznym. Reportaż przedstawiał rzeczywiste wydarzenia z perspektywy świadka. Popularna stała się nowela - krótki utwór o zwięzłej, jednowątkowej fabule i dramatycznej konstrukcji, zmierzający do zaskakującej puenty.

Rozwijała się też powieść realistyczna - obszerna, wielowątkowa, z typowymi bohaterami i wszechwiedzącym narratorem. Ważna była również powieść historyczna, która łączyła fakty historyczne z fikcją literacką i ukazywała mentalność oraz obyczajowość minionych epok.

Wskazówka! Ucząc się o pozytywizmie, zwróć uwagę na różnice między nowelą a opowiadaniem - pierwsza ma ściślejszą kompozycję i dąży do wyrazistej puenty!

Bohaterowie i idee pozytywizmu

Typowymi bohaterami literatury pozytywistycznej byli: ubogie dzieci pozbawione możliwości rozwoju, działacze społeczni (wykształceni, uczciwi, kierujący się rozsądkiem), oraz Żydzi zachowujący swoje tradycje, ale myślący nowocześnie. Autor nie był już romantycznym wieszczem, ale osobą służącą społeczeństwu swoją wiedzą i talentem.

Program pozytywistyczny opierał się na kilku głównych ideach. Praca organiczna zakładała, że każda grupa społeczna musi dobrze funkcjonować, by państwo mogło się rozwijać. Praca u podstaw postulowała kształcenie i poprawę bytu najuboższych warstw społecznych.

Pozytywiści głosili też emancypację kobiet (równouprawnienie poprzez kształcenie i przygotowanie do pracy zawodowej) oraz asymilację Żydów (integrację mniejszości żydowskiej z Polakami przy zachowaniu ich religii i kultury). Ważny był też solidaryzm społeczny - tworzenie instytucji charytatywnych pomagających potrzebującym.

Warto zapamiętać! Pozytywistyczne hasła pracy organicznej i pracy u podstaw to dwie główne strategie odbudowy Polski bez walki zbrojnej - poprzez rozwój gospodarczy i edukację społeczeństwa.

Najważniejsi twórcy pozytywizmu

Literatura pozytywistyczna miała swoich wielkich przedstawicieli w różnych krajach. We Francji był to Honoré de Balzac (autor "Ojca Goriot" i "Eugenii Grandet"), w Anglii Charles Dickens ("Opowieść Wigilijna"), a w Rosji Fiodor Dostojewski ("Zbrodnia i kara", "Bracia Karamazow").

W Polsce kluczowymi twórcami byli:

• Bolesław Prus - autor powieści "Lalka", "Emancypantki" oraz powieści historycznej "Faraon"
• Henryk Sienkiewicz - twórca Trylogii ("Ogniem i mieczem", "Potop", "Pan Wołodyjowski") oraz nowel "Latarnik" i "Janko Muzykant"
• Eliza Orzeszkowa - autorka powieści "Nad Niemnem" i opowiadania "Gloria victis"
• Maria Konopnicka - znana z nowel "Mendel Gdański" i "Nasza szkapa"

Naturalizm reprezentował głównie francuski pisarz Emil Zola, autor powieści "Germinal" i "Nana".

Pamiętaj! Chociaż utwory pozytywistów mogą wydawać się obszerne, zawierają wiele uniwersalnych treści o społeczeństwie i człowieku, które są aktualne do dziś!