Wzorce osobowe i sztuka średniowieczna

W średniowieczu wykształciły się specyficzne wzorce osobowe, które odzwierciedlały ideały epoki. Do najważniejszych należały:

1. Święty - uosobienie cnót chrześcijańskich
2. Asceta - praktykujący wyrzeczenia i umartwianie ciała
3. Rycerz - wzór męstwa i honoru
4. Władca - idealny przywódca i obrońca wiary

Example: Przykładami wzorców osobowych są św. Aleksy (asceta) i Roland (rycerz).

Sztuka średniowieczna rozwijała się w dwóch głównych stylach:

1. Styl romański:

   • Charakteryzował się grubymi murami i małymi oknami
   • Przykłady: Opactwo Benedyktynów w Tyńcu, Rotunda w Cieszynie

2. Styl gotycki:

   • Cechował się lekkością, strzelistością i smukłością
   • Duże, witrażowe okna i ostre łuki
   • Przykłady: Kościół Mariacki w Krakowie, Katedra Notre Dame w Paryżu

Highlight: Cechy średniowiecza w sztuce to przejście od ciężkiego stylu romańskiego do lekkiego i strzelistego gotyku.

Pojęcia i motywy średniowieczne

W literaturze i kulturze średniowiecznej występowało wiele charakterystycznych pojęć i motywów:

1. Ad maiorem Dei gloriam - "na większą chwałę Boga", hasło wyrażające teocentryczny charakter epoki
2. Alegoria - motyw o znaczeniu przenośnym, często stosowany w literaturze średniowiecznej
3. Apokryf - księga o tematyce biblijnej, niewchodząca w skład Pisma Świętego
4. Asceza - umartwianie ciała i wyrzekanie się przyjemności
5. Hagiografia - żywoty świętych, popularna forma literatury średniowiecznej
6. Heroizacja - ukazywanie bohaterów w sposób podkreślający ich męstwo
7. Historiografia - opisywanie dziejów w formie kronik i roczników
8. Idealizacja - przedstawianie postaci jako ideału
9. Memento mori - "pamiętaj o śmierci", motyw przypominający o nieuchronności śmierci
10. Scholastyka - metoda filozoficzna dążąca do uzasadnienia rzeczywistości przez wiarę
11. Danse macabre - taniec śmierci, popularny motyw w sztuce średniowiecznej
12. Vanitas - marność, motyw przypominający o przemijaniu

Vocabulary: Hasła epoki średniowiecza to m.in. "ad maiorem Dei gloriam" i "memento mori".

Definition: Filozofia w średniowieczu charakteryzowała się scholastyką, czyli metodą uzasadniania rzeczywistości przez wiarę.

Bogurodzica - arcydzieło średniowiecznej poezji polskiej

Bogurodzica to najdawniejsza polska pieśń religijna, uznawana za arcydzieło średniowiecznej poezji polskiej. Pełniła rolę pierwszego hymnu Polski i była śpiewana m.in. podczas bitwy pod Grunwaldem.

Oto fragment tekstu Bogurodzicy:

Quote: "Bogurodzica dziewica, Bogiem sławiena Maryja. U twego syna, Gospodzina, matko zwolena, Maryja! Zyszczy nam, spuści nam. Kyrie eleison."

W utworze występuje motyw Deesis, czyli pośrednictwa Maryi między ludźmi a Bogiem. Tekst Bogurodzicy zawiera liczne archaizmy, które można podzielić na kilka rodzajów:

1. Leksykalne: np. "dziela" (dla)
2. Fleksyjne: np. "dziewica" (dziewico)
3. Słowotwórcze: np. "Bogurodzica"
4. Fonetyczne: np. "sławiena" (sławiona)
5. Składniowe: np. "Twego dziela Krzciciela" (dla Twego Chrzciciela)

Highlight: Najstarszy zabytek języka polskiego zawierający polskie nazwy to Bogurodzica, pełniąca rolę pierwszego hymnu Polski.

Innym ważnym utworem średniowiecznym jest "Lament świętokrzyski" z XV wieku, znany też jako "Żale Matki Bożej pod krzyżem". Utwór ten przedstawia Maryję z ludzkiej, emocjonalnej strony, ukazując jej cierpienie jako matki.

Zabytki piśmiennictwa polskiego

W okresie średniowiecza powstało wiele ważnych zabytków piśmiennictwa polskiego:

1. Bulla gnieźnieńska $1136$ - dokument papieża Innocentego II biorący pod opiekę Stolicy Apostolskiej arcybiskupstwo gnieźnieńskie.

2. Kazania świętokrzyskie $XII w.$ - kodeks zawierający Dzieje Apostolskie i Apokalipsę, pisany trudnym językiem z użyciem łaciny.

3. Biblia królowej Zofii $szaroszpatacka$ - rękopis z lat 1433-1460, składający się z dwóch tomów i 470 kartek.

4. Legenda o św. Aleksym - opowieść o rzymskim księciu, który porzucił bogactwo i prowadził życie ascety.

Example: Zabytki języka polskiego w średniowieczu obejmują m.in. Bullę gnieźnieńską, Kazania świętokrzyskie i Biblię królowej Zofii.

Ważnym utworem średniowiecznym jest również "Dzieje Tristana i Izoldy" - romans rycerski opowiadający historię miłości rycerza Tristana i księżniczki Izoldy Złotowłosej. Historia ta zawiera motyw napoju miłosnego i tragicznej miłości.

Highlight: Cechy średniowiecza w literaturze widoczne są w "Dziejach Tristana i Izoldy" poprzez motyw miłości rycerskiej i elementy fantastyczne.

Polskie piśmiennictwo średniowieczne

W średniowiecznej Polsce rozwijały się różne formy piśmiennictwa historycznego:

1. Roczniki - porządkowały fakty według lat
2. Kroniki - zawierały zapis dziejów w porządku chronologicznym, z komentarzem autora

Najważniejsze kroniki polskiego średniowiecza to:

1. "Kronika" Galla Anonima:

   • Napisana po łacinie przez benedyktyńskiego mnicha
   • Składa się z trzech ksiąg opisujących dzieje Polski od początków państwa do 1113 roku
   • Znana również jako "Kronika trzech Bolesławów"

2. "Kronika Polska" Wincentego Kadłubka:

   • Składa się z czterech ksiąg
   • Opisuje dzieje Polski od czasów legendarnych do 1202 roku
   • Kadłubek był wykształconym duchownym, prawdopodobnie studiował w Paryżu lub Bolonii

3. "Kronika" Jana z Czarnkowa:

   • Opisuje wydarzenia z lat 1370-1384
   • Autor był naocznym świadkiem opisywanych wydarzeń
   • Porusza problemy społeczne i pisze nie tylko o arystokracji, ale też o mieszczaństwie

Highlight: Najważniejsi filozofowie średniowiecza w Polsce to m.in. Wincenty Kadłubek, autor "Kroniki Polskiej".

Vocabulary: Filozofowie średniowiecza i ich poglądy są widoczne w kronikach, które łączyły opis historyczny z refleksją filozoficzną i teologiczną.

Te zabytki piśmiennictwa są niezwykle cenne dla historii języka polskiego, pokazując rozwój polskiej myśli historycznej i literackiej w okresie średniowiecza.

Kroniki Średniowieczne

Filozofowie średniowiecza i ich poglądy znajdują odzwierciedlenie w kronikach z tego okresu.

Highlight: Najważniejsze kroniki:

• "Kronika" Galla Anonima
• "Kronika Polska" Wincentego Kadłubka
• "Kronika" Jana z Czarnkowa

Example: Kronika Kadłubka składa się z czterech ksiąg opisujących dzieje Polski od czasów legendarnych do 1202 roku.

Średniowiecze - ramy czasowe i światopogląd

Średniowiecze to epoka literacka, która rozpoczęła się w 476 roku wraz z upadkiem cesarstwa zachodniorzymskiego, a zakończyła w 1492 roku odkryciem Ameryki. W Polsce za początek tej epoki przyjmuje się rok 966, czyli datę chrztu Polski.

Highlight: Czas trwania średniowiecza w Polsce rozpoczął się w 966 roku wraz z chrztem Polski.

Światopogląd średniowieczny charakteryzował się kilkoma kluczowymi cechami:

1. Teocentryzm - Bóg w centrum wszystkiego
2. Uniwersalizm - jednolity system wartości
3. Hierarchiczność - ścisły porządek społeczny
4. Idea pośrednictwa - między Bogiem a człowiekiem

Definition: Cechy epoki średniowiecza to teocentryzm, uniwersalizm, hierarchiczność i idea pośrednictwa.

W filozofii średniowiecznej dominowały trzy główne nurty:

1. Augustynizm - podkreślający rozdarcie między niebem a ziemią oraz koncepcję oświecenia boskiego
2. Mistycyzm - dążący do spotkania z Bogiem za życia
3. Tomizm - łączący wiarę z rozumem

Vocabulary: Filozofia średniowiecza augustynizm to nurt podkreślający rozdarcie między niebem a ziemią oraz koncepcję oświecenia boskiego.