Co to jest przemysł i jego podział

Przemysł to dział gospodarki zajmujący się wydobywaniem zasobów naturalnych i przetwarzaniem ich w produkty. Wykorzystuje zarówno zasoby odnawialne (woda, powietrze) jak i nieodnawialne (surowce mineralne).

Istnieje kilka sposobów podziału przemysłu. Według sekcji dzielimy go na: górnictwo i kopalnictwo, przetwórstwo przemysłowe oraz zaopatrywanie w energię, gaz i wodę. Podstawowe gałęzie przemysłu to: paliwowo-energetyczny, metalurgiczny, elektromaszynowy, chemiczny, mineralny, drzewno-papierniczy, lekki oraz spożywczy.

Przemysł pełni trzy główne funkcje: ekonomiczną (wytwarzanie dochodu narodowego, produkcja dóbr), społeczną (tworzenie miejsc pracy, podnoszenie stopy życiowej) oraz funkcję przestrzenną (przekształcanie środowiska, powstawanie ośrodków przemysłowych, rozbudowa infrastruktury).

Warto wiedzieć! Problemy surowcowe związane z wyczerpywaniem się zasobów rozwiązuje się przez recykling, nowe źródła energii, oszczędne technologie, zastępowanie jednych surowców innymi oraz miniaturyzację produkcji.

Czynniki lokalizacji przemysłu

O tym, gdzie powstanie zakład przemysłowy, decydują różne czynniki lokalizacji przemysłu. Dzielimy je na trzy główne grupy. Pierwsza to przyrodnicze czynniki lokalizacji przemysłu, takie jak baza surowcowa, źródła energii, zasoby wodne i bariery ekologiczne.

Druga grupa to czynniki techniczno-ekonomiczne, obejmujące infrastrukturę techniczną, korzyści aglomeracji (lepsza dostępność komunikacyjna, wykwalifikowana kadra), dostępność siły roboczej, zaplecze naukowo-badawcze, rynki zbytu oraz specjalne strefy ekonomiczne.

Trzecią grupę stanowią czynniki lokalizacji przemysłu społeczno-polityczne, jak polityka państwa (inwestycje, ulgi), działalność organizacji społecznych, prawodawstwo oraz czynniki strategiczne.

Pamiętaj! Rozróżniamy trzy typy lokalizacji przemysłu: przymusową (ściśle określone miejsce, np. górnictwo), związaną (surowiec cięższy niż produkt, np. cukrownie) i swobodną (dowolne miejsce, np. przemysł odzieżowy).

Rozwój przemysłu można podzielić na etapy zwane rewolucjami przemysłowymi. Pierwsza (XVIII/XIX w.) związana była z maszyną parową, druga (XIX/XX w.) z ropą naftową i elektrycznością, a trzecia (druga połowa XX w.) z technologiami cyfrowymi i odnawialną energią.

Przemysł wysokich technologii

Przemysł wysokich technologii (high-tech) to nowoczesna gałąź, w której ponad 25% zatrudnionych stanowią pracownicy naukowi i kadra inżynieryjna, a wydatki na badania przekraczają 3,5% kosztów produkcji. Cechuje go niska materiałochłonność przy wysokiej kapitałochłonności.

Najważniejsze czynniki lokalizacji przemysłu high-tech to dostęp do zasobów finansowych na badania, sąsiedztwo uczelni i ośrodków badawczych, wykwalifikowana kadra, dobra komunikacja, czyste środowisko oraz atrakcyjny krajobraz przyciągający specjalistów.

Zakłady high-tech najczęściej lokalizowane są na peryferiach aglomeracji (na etapie projektowania). Gdy produkcja staje się masowa, często przenosi się ją do krajów z tańszą siłą roboczą. Powstają specjalne formy organizacji jak parki technologiczne (np. Sophia Antipolis), parki naukowe (np. Cambridge Research Park) i technopolie.

Ciekawostka! Najbardziej znane centra high-tech to Dolina Krzemowa w Kalifornii (Microsoft, Apple, Google), Silicon Forest w Portland (Intel, Yahoo), czy japońska Silicon Island (Sony, Toshiba) oraz europejskie centra jak Sophia Antipolis we Francji.

W przeciwieństwie do high-tech, tradycyjne gałęzie przemysłu jak hutnictwo są bardzo kosztowne i energochłonne. Hutnictwo żelaza, miedzi czy aluminium wymaga dostępu do rud metali, energii i często negatywnie wpływa na środowisko, dlatego często przenosi się je do krajów o mniejszych ograniczeniach środowiskowych.

Gałęzie przemysłu przetwórczego

Przemysł elektromaszynowy obejmuje kilka kluczowych branż: metalową (produkcja drutów, narzędzi), maszynową (obrabiarki, silniki), precyzyjną (instrumenty pomiarowe), środków transportu (samochody, samoloty) oraz elektrotechniczną i elektroniczną. W elektronice użytkowej dominują kraje azjatyckie, a w profesjonalnej - USA i kraje wysoko rozwinięte.

Przemysł chemiczny jest bardzo kapitałochłonny i wykorzystuje surowce jak siarka, sól, fosforyty czy ropę naftową. Jego pozaprzyrodnicze czynniki lokalizacji to dostęp do źródeł energii, wody, rynków zbytu i ośrodków naukowych. Dzieli się na chemię nieorganiczną (nawozy, kwasy) i organiczną (tworzywa sztuczne, włókna syntetyczne).

Obecnie w przemyśle zachodzi proces reindustrializacji - globalnej strategii rozwoju przemysłu, obejmującej etapy: innowacji, dojrzałości i standaryzacji. W krajach wysoko rozwiniętych ogranicza się tradycyjne gałęzie przemysłu (górnictwo, hutnictwo) na rzecz nowoczesnych (elektronika, farmaceutyka), podczas gdy kraje słabiej rozwinięte stają się miejscem przenoszenia zakładów korzystających z taniej siły roboczej.

Ważne! Kraje nowo uprzemysłowione, jak Chiny czy Indie, rozwijają zarówno tradycyjne gałęzie przemysłu (hutnictwo, chemia), jak i zaawansowane technologicznie sektory (elektronika, farmaceutyka), stając się "montownią świata".

Przestrzenne aspekty przemysłu

Funkcja przestrzenna przemysłu przejawia się w tworzeniu struktur przestrzennych. Najbardziej charakterystyczne są okręgi przemysłowe - obszary koncentracji ośrodków przemysłowych. Możemy je podzielić na kilka typów w zależności od czynnika decydującego o ich powstaniu.

Okręgi surowcowe (jak GOP w Polsce czy Doniecko-Naddnieprzański w Ukrainie) powstały wokół złóż. Niektóre przeszły restrukturyzację i zmieniły profil produkcji (np. Zagłębie Północne). Istnieją też okręgi miejskie (jak Paryski) oraz transportowe (np. Japoński).

Kraje rozwijające przemysł mają odmienną specjalizację. Chiny i Indie rozwinęły wszystkie gałęzie, Ameryka Łacińska koncentruje się na eksploatacji surowców i przetwórstwie płodów rolnych, a niektóre kraje afrykańskie na wydobyciu cennych minerałów. Czynniki lokalizacji przemysłu tradycyjnego różnią się zależnie od branży - na przykład hutnictwo koncentruje się przy złożach rud lub w portach.

Na egzamin! Deglomeracja, czyli rozproszenie nadmiernie skoncentrowanego przemysłu, służy zmniejszeniu degradacji środowiska i aktywizacji gospodarczej regionów mniej rozwiniętych.

Współczesny przemysł staje się coraz bardziej globalny, a jednocześnie następuje specjalizacja regionów w określonych typach produkcji, co jest wynikiem działania różnorodnych przyrodniczych i pozaprzyrodniczych czynników lokalizacji przemysłu.