Hellada i Hellenowie

Hellada, czyli obszar zamieszkany przez starożytnych Greków, obejmowała górzystą Grecję właściwą, wyspy oraz zachodnie wybrzeże Azji Mniejszej. W II tysiącleciu p.n.e. rozwijały się tam cywilizacja minojska (ok. 2000-1200 p.n.e.) i mykeńska (ok. 1600-1200 p.n.e.).

Od VIII w. p.n.e. Grecy zaczęli tworzyć poleis - małe państwa-miasta, w których najważniejsze decyzje podejmowano na zgromadzeniu obywateli. Mimo podziału na liczne poleis, Greków łączyły: wspólny język, system wierzeń, podobne obyczaje oraz te same formy spędzania wolnego czasu.

W okresie wielkiej kolonizacji (VIII-VI w. p.n.e.) Grecy założyli liczne kolonie na wybrzeżach Morza Śródziemnego i Czarnego. Szczególnie bogate kolonie na Sycylii i południu Italii nazwano Wielką Grecją. Poczucie wspólnoty wszystkich Hellenów wzmacniały również igrzyska olimpijskie (pierwsze w 776 r. p.n.e.) oraz wyrocznia Apollina w Delfach.

💡 Ciekawostka: Pierwsze igrzyska olimpijskie w 776 r. p.n.e. stanowiły tak ważne wydarzenie, że Grecy zaczęli liczyć czas według olimpiad - czteroletnich okresów między kolejnymi zawodami!

Ateńska demokracja

W Atenach pierwotnie rządzili przedstawiciele kilku rodów arystokratycznych, spośród których wybierano 9 archontów. Z czasem narastające niepokoje społeczne doprowadziły do reform ustrojowych. W 621 r. p.n.e. pierwsze prawa spisał Drakon, znany z ich surowości.

Przełomowe zmiany wprowadził Solon w 594 r. p.n.e. - dostęp do urzędów uzależnił od zamożności, a nie pochodzenia, oraz dopuścił wszystkich obywateli do udziału w zgromadzeniu. Po okresie tyranii (561-510 p.n.e.) Klejstenes w 508 r. p.n.e. ustanowił właściwy ustrój demokratyczny, dzieląc polis na 10 fyl, z których losowano członków Rady Pięciuset.

W okresie dominacji Peryklesa (444-429 p.n.e.) ateńska demokracja osiągnęła szczyt rozwoju. Jej fundamentem był powszechny dostęp obywateli do urzędów, ograniczenie kadencji do jednej oraz wprowadzenie diet dla uboższych, by mogli uczestniczyć w życiu politycznym. Na zgromadzeniu ludowym (eklezji) decydowano o najważniejszych sprawach państwa.

💡 Warto wiedzieć: Choć mówimy o "demokracji", prawa polityczne w Atenach posiadali tylko dorośli mężczyźni - obywatele, którzy stanowili zaledwie około 10-20% całej populacji miasta. Kobiety, cudzoziemcy i niewolnicy nie mieli prawa głosu.

Starożytna Sparta

Sparta (Lacedemon) powstała w IX w. p.n.e. i wyróżniała się na tle innych poleis znacznym obszarem oraz specyficznymi prawami i obyczajami, których twórcą miał być legendarny Likurg. W przeciwieństwie do demokratycznych Aten, Sparta była oligarchią - władzę sprawowała mała grupa najznamienitszych rodów.

System polityczny Sparty opierał się na kilku instytucjach: dwóch dziedzicznych królach, kolegium 5 eforów wybieranych na roczne kadencje oraz radzie 28 starców powyżej 60 lat (geruzji). W ważniejszych sprawach zwoływano zgromadzenie obywateli (apellę).

Społeczeństwo spartańskie było podzielone na trzy grupy. Na szczycie znajdowali się pełnoprawni obywatele - spartiaci, których głównym zadaniem było doskonalenie się w walce. Periojkowie byli wolni, ale bez praw politycznych - zajmowali się rolnictwem, rzemiosłem i handlem. Najniżej stali heloci - niewolni chłopi, stanowiący większość populacji.

Największą sławę zyskało spartańskie wychowanie - agoge. Ten państwowy system kształcenia chłopców kładł nacisk na tężyznę fizyczną, wytrzymałość na ból i bezwzględne posłuszeństwo, co czyniło ze spartiatów niezrównanych wojowników, co udowodnili w bitwie pod Termopilami (480 r. p.n.e.).

💡 Ciekawostka: W ramach spartańskiego wychowania chłopcy od 7 roku życia byli zabierani od rodzin i poddawani surowym treningom. Musieli sami zdobywać pożywienie, spać na twardych posłaniach i znosić regularne chłosty, aby zahartować ciało i ducha.

Wojny grecko-perskie

W połowie VI w. p.n.e. Persowie stworzyli ogromne imperium rozciągające się od Indusu po wybrzeża Morza Śródziemnego. W 499 r. p.n.e. w greckich miastach w Azji Mniejszej wybuchło antyperskie powstanie, które wsparły Ateny, co sprowokowało perską odpowiedź.

Pierwsza wyprawa Persów na Grecję miała miejsce w 490 r. p.n.e. Ich siły zostały jednak pokonane w słynnej bitwie pod Maratonem, gdzie greccy hoplici ustawieni w szyku bojowym zwanym falangą udowodnili swoją wyższość nad perską armią.

Druga inwazja, podjęta przez króla Kserksesa w 480 r. p.n.e., początkowo przynosiła Persom sukcesy. Po heroicznej obronie wąwozu Termopile przez Spartan pod dowództwem króla Leonidasa, Persowie spustoszyli Ateny. Jednak ich flota została zniszczona w bitwie pod Salaminą, a rok później Grecy rozgromili siły lądowe w bitwie pod Platejami (479 r. p.n.e.).

Po zwycięstwie Grecy utworzyli Związek Morski pod hegemonią Aten, aby kontynuować walkę z Persami. Ostatecznie pokój zawarto w 449 r. p.n.e. Zwycięstwo w wojnach perskich znacząco wzmocniło pozycję Aten, które wkroczyły w okres największej świetności.

💡 Warto zapamiętać: Maraton, Termopile i Salamina to nie tylko nazwy bitew, ale symbole greckiego heroizmu i poświęcenia. Historia obrońców Termopil, którzy walczyli do ostatniego żołnierza, stała się jednym z najbardziej inspirujących przykładów męstwa w historii wojskowości.

Podboje Aleksandra Macedońskiego

W IV wieku p.n.e. na północnych obrzeżach świata greckiego wzrosła potęga Macedonii pod rządami Filipa II (od 360 r. p.n.e.). Wykorzystując konflikty między greckimi poleis, Macedonia w bitwie pod Cheroneą (338 r. p.n.e.) pokonała ich koalicję i narzuciła Grekom członkostwo w Związku Korynckim, utworzonym do walki z Persją.

Następca Filipa, Aleksander III (336-323 p.n.e.), znany jako Aleksander Wielki, podjął planowaną przez ojca wyprawę przeciwko Persji. W latach 334-331 p.n.e. podbił całe imperium perskie, a następnie dotarł aż do Indii (326 r. p.n.e.), tworząc jedno z największych imperiów starożytności.

Po śmierci Aleksandra w 323 r. p.n.e. jego imperium zostało podzielone pomiędzy wodzów (diadochów), którzy utworzyli niezależne państwa - monarchie hellenistyczne. Rozpoczęła się epoka hellenistyczna (323-30 r. p.n.e.), okres ekspansji greckiej kultury i rozkwitu nauki.

Symbolem intelektualnego ożywienia tego okresu była słynna biblioteka w Aleksandrii, gromadząca setki tysięcy zwojów i przyciągająca uczonych z całego świata śródziemnomorskiego.

💡 Ciekawostka: Aleksander Wielki nigdy nie przegrał żadnej bitwy! Podbił tereny od Grecji po Indie w zaledwie 13 lat, umierając w wieku 33 lat. Był uczniem wielkiego filozofa Arystotelesa, a wszędzie gdzie dotarł, zakładał miasta o nazwie Aleksandria.

Kultura starożytnej Grecji

Starożytna Grecja jest kolebką filozofii - rozumowych dociekań o prawach rządzących światem. W V-IV w. p.n.e. w Atenach działali najwięksi myśliciele: Sokrates, Platon (założyciel Akademii w 387 r. p.n.e.) i Arystoteles.

Najstarsze znane greckie dzieła literackie to eposy Homera - Iliada i Odyseja (VIII w. p.n.e.). Później pojawiła się również liryka oraz dzieła historyczne autorstwa Herodota (autor Dziejów o wojnach grecko-perskich) i Tukidydesa (autor Wojny peloponeskiej).

Grecki teatr, wywodzący się z obrzędów ku czci boga Dionizosa, osiągnął szczyt rozwoju w V w. p.n.e. (tzw. złoty wiek). Najwybitniejsi twórcy tragedii to Ajschylos, Sofokles i Eurypides, a komedii - Arystofanes.

W architekturze Grecy stosowali trzy porządki: dorycki, joński i koryncki. Ważnym elementem greckiego życia były zawody sportowe - igrzyska organizowane ku czci bogów (Zeusa i Apollina), które obejmowały różne konkurencje, od biegów po zapasy i wyścigi rydwanów.

💡 Warto wiedzieć: Pierwszą demokratyczną polis była Ateny, ale to wkład całej Grecji w rozwój filozofii, literatury, architektury, matematyki i sportu ukształtował podstawy zachodniej cywilizacji, którą znamy dziś. Starożytni Grecy jako pierwsi zaczęli poszukiwać racjonalnych, a nie religijnych wyjaśnień zjawisk przyrodniczych.