Traktat Wersalski i Kształtowanie się Ładu Powojennego

Traktat wersalski został podpisany 28 czerwca 1919 roku w Wersalu, kończąc formalnie I wojnę światową. Najważniejsze postanowienia traktatu wersalskiego obejmowały znaczące ograniczenia nałożone na Niemcy, które utraciły 14% swojego terytorium i 10% ludności. Francja odzyskała Alzację i Lotaryngię, Polska otrzymała Pomorze Gdańskie i Wielkopolskę, a Gdańsk stał się wolnym miastem.

Definicja: Ład wersalski to system stosunków międzynarodowych ustanowiony po I wojnie światowej, oparty na traktatach pokojowych podpisanych w latach 1919-1920.

Niemcy zostały zmuszone do znacznej redukcji swojej armii do 100 tysięcy żołnierzy oraz utraciły prawo do posiadania lotnictwa wojskowego, broni pancernej i okrętów podwodnych. Nałożono na nie również obowiązek wypłaty reparacji wojennych. Postanowienia traktatu wersalskiego wobec Polski były korzystne, gdyż przyznawały jej znaczące terytoria i dostęp do morza.

Nowy Porządek w Europie Środkowej

Konferencja paryska postanowienia doprowadziły do powstania nowych państw w Europie Środkowej. Traktat w Trianon z 4 czerwca 1920 roku określił los Węgier, które utraciły dwie trzecie swojego terytorium. Traktat z Sèvres natomiast zadecydował o podziale imperium osmańskiego.

Highlight: Powstanie nowych państw w Europie Środkowej było realizacją zasady samostanowienia narodów, zaproponowanej przez prezydenta Wilsona.

Państwa ententy narzuciły również tzw. Mały traktat wersalski, który miał chronić prawa mniejszości narodowych w nowo powstałych państwach. Dokumenty te podpisały między innymi Polska, Czechosłowacja i Rumunia.

Liga Narodów i System Bezpieczeństwa Międzynarodowego

Liga Narodów, powołana z inicjatywy prezydenta Wilsona, miała stać się gwarantem pokoju światowego. Organizacja ta skupiała 63 państwa, choć znaczącym był brak uczestnictwa Stanów Zjednoczonych.

Przykład: Stały Trybunał Sprawiedliwości Międzynarodowej w Hadze był pierwszym stałym międzynarodowym sądem rozstrzygającym spory między państwami.

System mandatowy Ligi Narodów objął dawne kolonie niemieckie i terytoria osmańskie. W latach 1921-1922 na konferencji waszyngtońskiej ustalono również limity zbrojeń morskich dla głównych mocarstw.

Skutki Gospodarcze i Społeczne Wielkiej Wojny

Wojna przyniosła ogromne straty ludzkie - około 10 milionów zabitych żołnierzy i 22 miliony rannych. Epidemia hiszpanki pochłonęła dodatkowo około 50 milionów ofiar. Konflikt przyspieszył emancypację kobiet i zapoczątkował proces dekolonizacji.

Vocabulary: Hiperinflacja - gwałtowny spadek wartości pieniądza połączony z destabilizacją systemu finansowego.

Jakie kary stosowano wobec państw centralnych i ich sojuszników obejmowały nie tylko straty terytorialne, ale także znaczące ograniczenia militarne i gospodarcze, co doprowadziło do głębokiego kryzysu ekonomicznego w pokonanych krajach.

Wielki Kryzys i Narodziny Systemów Totalitarnych w Europie

Kryzys gospodarczy lat 30. XX wieku rozpoczął się w Stanach Zjednoczonych i szybko rozprzestrzenił się na cały świat. Bankructwa farmerów i masowe bezrobocie doprowadziły do załamania światowej gospodarki. Państwa ententy musiały zmierzyć się z poważnymi problemami ekonomicznymi i społecznymi.

Definicja: Wielki Kryzys $1929-1933$ - największy kryzys gospodarczy XX wieku, który rozpoczął się krachem na giełdzie nowojorskiej i doprowadził do załamania światowej gospodarki.

Franklin Delano Roosevelt wprowadził program reform gospodarczych znany jako New Deal, który pomógł Stanom Zjednoczonym wyjść z kryzysu. W Europie kryzys gospodarczy przyczynił się do wzrostu popularności ruchów totalitarnych, szczególnie we Włoszech i Niemczech.

Faszyzm we Włoszech - Pierwsze Państwo Totalitarne

Benito Mussolini wykorzystał kryzys powojenny do przejęcia władzy we Włoszech. Założona przez niego Narodowa Partia Faszystowska głosiła hasła nacjonalistyczne i antykomunistyczne. W 1922 roku podczas słynnego "marszu na Rzym" faszyści przejęli władzę.

Highlight: Faszyzm włoski charakteryzował się:

• Kultem wodza (duce)
• Totalitarną kontrolą państwa
• Korporacjonizmem gospodarczym
• Agresywną polityką zagraniczną

Mussolini przekształcił Włochy w państwo totalitarne, likwidując opozycję i wprowadzając system korporacyjny w gospodarce. Traktat w Trianon i inne układy międzynarodowe zostały przez faszystów wykorzystane do ekspansji terytorialnej.

Nazizm w Niemczech - Powstanie III Rzeszy

Adolf Hitler i NSDAP doszli do władzy w Niemczech w 1933 roku, wykorzystując kryzys gospodarczy i niezadowolenie z postanowień traktatu wersalskiego. Ideologia nazistowska opierała się na rasizmie, antysemityzmie i koncepcji przestrzeni życiowej (Lebensraum).

Definicja: Nazizm - niemiecka odmiana faszyzmu charakteryzująca się skrajnym rasizmem, antysemityzmem i dążeniem do ekspansji terytorialnej.

Postanowienia traktatu wersalskiego wobec Polski zostały przez nazistów uznane za niesprawiedliwe. Hitler rozpoczął program remilitaryzacji Niemiec i przygotowania do wojny. Wprowadzono ustawy norymberskie dyskryminujące Żydów i rozpoczęto prześladowania przeciwników politycznych.

Systemy Totalitarne - Porównanie i Konsekwencje

Zarówno faszyzm włoski jak i nazizm niemiecki charakteryzowały się odrzuceniem demokracji, kultem wodza i dążeniem do ekspansji terytorialnej. Ład wersalski został podważony przez agresywną politykę państw totalitarnych.

Highlight: Cechy wspólne systemów totalitarnych:

• Jednopartyjność
• Terror państwowy
• Kontrola wszystkich dziedzin życia
• Propaganda i militaryzm

Jakie kary stosowano wobec państw centralnych i ich sojuszników po I wojnie światowej stało się pretekstem do rewizjonistycznej polityki państw faszystowskich, co ostatecznie doprowadziło do wybuchu II wojny światowej.

Powstanie i Rozwój Związku Sowieckiego - Od Bolszewizmu do Stalinizmu

Ład wersalski i jego następstwa doprowadziły do znaczących zmian w Europie Wschodniej, w tym do powstania Związku Sowieckiego. W 1922 roku nastąpiła fundamentalna transformacja państwa bolszewickiego, kiedy przyjęto nową konstytucję tworzącą Związek Socjalistycznych Republik Sowieckich (ZSRS). To wydarzenie zapoczątkowało nowy rozdział w historii Europy Wschodniej.

Definicja: ZSRS (Związek Socjalistycznych Republik Sowieckich) był państwem federacyjnym składającym się z republik związkowych, gdzie największą rolę odgrywała Rosyjska Federacyjna Socjalistyczna Republika Sowiecka.

System władzy w ZSRS opierał się na monopolu partii bolszewickiej, która w 1925 roku przekształciła się w WKP(b). Partia sprawowała totalną kontrolę nad wszystkimi aspektami życia społecznego, wykorzystując do tego celu aparat represji w postaci GPU (Państwowego Zarządu Politycznego), który zastąpił wcześniejszą Czekę.

Istotnym elementem przemian była Nowa Ekonomiczna Polityka $NEP$, wprowadzona przez Lenina w 1921 roku. NEP stanowił próbę ożywienia gospodarki poprzez wprowadzenie elementów wolnego rynku. Pozwolono na prywatny handel, rzemiosło i usługi, co doprowadziło do powstania nowych grup społecznych - nepmanów i kułaków.

Highlight: Po śmierci Lenina w 1924 roku, władzę w ZSRS przejął Józef Stalin, który stworzył system totalitarny oparty na masowych represjach, propagandzie i kulcie jednostki.

Stalinowski System Represji i Kontroli Społecznej

Okres stalinizmu przyniósł dramatyczne zmiany w funkcjonowaniu państwa sowieckiego. System represji, nadzorowany przez NKWD, stał się głównym narzędziem kontroli społeczeństwa. Utworzono rozbudowaną sieć łagrów zarządzanych przez Gułag, gdzie więziono przeciwników politycznych, "wrogów ludu" i osoby uznane za niepożądane przez reżim.

Przykład: System łagrów obejmował tysiące obozów pracy przymusowej, gdzie więźniowie pracowali w ekstremalnie trudnych warunkach, często przy temperaturach sięgających -50°C.

Propaganda komunistyczna stanowiła integralną część systemu stalinowskiego. Indoktrynacja rozpoczynała się już w wieku przedszkolnym i kontynuowana była przez cały okres edukacji. Młodzież obowiązkowo należała do organizacji pionierskich i Komsomołu, gdzie wpajano im ideologię komunistyczną.

Szczególnie istotnym aspektem polityki stalinowskiej była walka z religią, postrzeganą jako zagrożenie dla monopolu władzy partii komunistycznej. Stalinizm dążył do stworzenia nowego typu człowieka sowieckiego, całkowicie oddanego ideologii komunistycznej i bezgranicznie wiernego partii oraz jej przywódcy.

Vocabulary: Komsomol - Wszechzwiązkowy Leninowski Komunistyczny Związek Młodzieży, organizacja młodzieżowa działająca w ZSRS, odpowiedzialna za ideologiczne wychowanie młodego pokolenia.