Europa i świat w okresie międzywojennym

Alternatywny zapis:

wszystkie kolonie w Afryce i Azji, zobowiązały się także do wypłaty reperacji wojennych. REPERACJE WOJENNE - finansowa forma odszkodowań za straty i szkody spowodowane podczas działań wojennych, wypłacana zwycięskiej stronie konfliktu • TRAKTATY POKOJOWE Z POZOSTAŁYMI PAŃSTWAMI CENTRALNYMI: Zgodnie z zasadą samostanowienia narodów, zaproponowaną przez prezydenta Wilsona w orędziu wygłoszonym w styczniu 1918 r. przed amerykańskim kongresem, zwycięskie mocarstwa poparły większość narodów Europy Środkowej i Wschodniej, które dążyły do zbudowania swych państw na gruzach monarchii habsburskiej i rosyjskiej. Na podstawie traktatu pokojowego zawartego w Saint-Germain-en-Laye 10 września 1919 r. przez państwa ententy z Austrią, jej terytorium znacznie się zmniejszyło. Poza tym - wbrew wyraźnej woli niemieckich Austriaków - zakazano im połączenia się z Niemcami. Austria również miała płacić represje wojenne, a jej ochotnicza armia mogła osiągnąć maksymalną liczebność 30 tys. żołnierzy. Na podstawie traktatu pokojowego w Trianon - zawartego 4 czerwca 1919 r., Węgry utraciły 2/3 swojego terytorium i 60% ludności. Węgry utraciły dostęp do morza i 5 z 10 największych miast. Nowe granice, narzucone przez zwycięzców, były sztuczne i przecinały wszelkie naturalne linie obrony. @kaasiawite Pokonana Bułgaria utraciła Trację Zachodnią na rzecz Grecji, a tym samym - Morza Egejskiego. Państwa ententy nałożyły na nią kontrybucje wojenne i dotyczące wielkości armii. Turcja osmańska utraciła swe posiadłości w Azji oraz niektóre wyspy na Morzu Egejskim i część Azji Mniejszej na rzecz Grecji. Na mapie politycznej powojennej Europy pojawiło się kilka nowych lub odrodzonych państw: Polska, Litwa, Łotwa, Estonia czy Finlandia. Rumunia i Serbia zwiększyły swoje terytoria. do SAMOSTANOWIENIE NARODÓW - zasada polityczna, przyznająca wszystkim narodom prawo do tworzenia i posiadania własnej państwowości • LIGA NARODÓW: Z inicjatywy prezydenta Wilsona postanowiono utworzyć pierwszą uniwersalną organizację. Miała ona dbać o utrzymanie światowego pokoju i bezpieczeństwa oraz pokojowego współdziałania państw w celu rozwiązywania problemów społeczności narodowej. Dokumen ten przyjęto w ten sam dzień co traktat wersalski, wszedł on w życie z początkiem 1920 r., a do organizacji przystąpiły łącznie 63 państwa. Nie było wśród nich Stanów Zjednoczonych, gdyż Kongres postanowił nie ratyfikować paktu Ligi Narodów. Najważniejszym organem wykonawczym Ligi Narodów była Stała Rada, w której skład wchodzili przedstawiciele zwycięskich mocarstw z okresu I wojny światowej. Wszystkie państwa członkowskie były reprezentowane w Zgromadzeniu. Natomiast w niderlandzkiej Hadze ulokowano siedzibę Stałego Trybunału Sprawiedliwości Międzynarodowej Ligi Narodów. Ten sąd miał za zadanie rozstrzygać spory między państwami. Ponadto w ramach Ligi Narodów działało wiele stałtych komisji. Dawne kolonie niemieckie i posiadłości tureckie na Bliskim Wschodzie zostały poddane pod system mandatowy Ligi Narodów. W latach 1921-1922 na konferencji w Waszyngtonie Stany Zjednoczone, Wielka Brytania, Japonia, Francja i Włochy wypracowały porozumienie w kwestii wielkości floty wojennej tych państw. Dlatego czasem system wersalski nazywa się wersalsko-waszyngtońskim. W 1928 r. w ramach Ligi Narodów wypracowano pakt przeciwwojenny, zwany także paktem Brianda-Kelloga. • PROBLEM TRWAŁOŚCI ŁADU WERSALSKIEGO: System wersalski okazał się jednak słaby. W praktyce ustanowienie nowych granic okazywało się niezmiernie trudne do wykonania. W granicach nowo powstałych państw znajdowało się wiele mniejszości narodowych. Państwa często wykorzystywały prawa mniejszości narodowej - instrumentalnie podsycaty separatyzmy na tym tle u sąsiadów, ponieważ dążyły do stabilizacji ich sytuacji wewnętrznej. Ochronie praw mniejszości narodowych w takowych państwach miały służyć tzw. mate traktaty wersalskie, czyli umowy międzynarodowe narzucone im przez wielkie mocarstwa. Do podpisania takich traktatów zostały zmuszone: Polska, Czechosłowacja, Rumunia, Grecja, Królestwo Serbów, Chorwatów i Słoweńców. Niemcy nie były nimi związane. 2. Świat po Wielkiej Wojnie. Wielki kryzys gospodarczy • BILANS I WOJNY ŚWIATOWEJ: I wojna światowa pochłonęła więcej istnień niż wcześniejsze konflikty razem wzięte. W czasie jej trwania poległo blisko 10 mln żołnierzy, a rannych zostało 22 mln. Wśród zabitych przeważali ludzie młodzi. Ci, którzy przeżyli, często na całe życie zostawali kalekami. Wielu z nich cierpiało na choroby psychiczne - psychozy wojenne. W ostatnich miesiącach działań zbrojnych wybuchła na świecie epidemia grypy, tzw. hiszpanki, w wyniku której zmarło około 50 mln osób. Ludność, z powodu niedożywienia i głodu nie była odporna na infekcje, a rozprzestrzenianiu się chorób sprzyjały również częste migracje i złe warunki sanitarne. • EMANCY PACJA KOBIET: I wojna światowa przyspieszyła proces emancypacji kobiet. W czasie wojny kobiety zastąpiły mężczyzn walczących na froncie w pracy w warsztatach, fabrykach czy urzędach. Po wojnie kobiety zyskały dostęp do wyższych studiów, niektóre zawody zostały kompletnie zdominowane przez kobiety, np. nauczycielski. Zwiększenie społecznej roli kobiet poskutkowało przyznawaniem im praw wyborczych na równi z mężczyznami. Działo się to jednak w rożnym tempie, zależnie od kraju. • EMANCY PACJA KOLONII: Doświadczenie udziału w wojnie wzbudziło wśród żołnierzy afrykańskich i azjatyckich nowe aspiracje. Na obszarach kolonialnych zaczęły powstawać nowoczesne partie polityczne, a mieszkańcy kolonii domagali się respektowania ich praw. Odebranie Niemcom kolonii i ustanowienie nad nimi kontroli międzynarodowej oznaczało naruszenie systemu kolonialnego. Obszary uznane za najbardziej rozwinięte miały być przez mandatariusza przygotowywane do uzyskania pełnej niepodległości. Spośród państw objętych systemem mandatowym do końca II wojny światowej niepodległość uzyskały tylko Irak w 1932r. i Liban w 1943r. W 1922r. Brytyjczycy przyznali niepodległość Egiptowi. • ECHA WOJNY W KULTURZE: Na wojnę i jej konsekwencje odpowiedzieli także artyści. W sztuce i literaturze lat powojennych pojawiły się liczne przekazy ukazujące grozę wojny. Ujawniły się też nastroje pacyfistyczne - potępianie wojny i przygotowań do niej. Jednym z najważniejszych dzieł literackich tego nurtu jest powieść Ericha Marii Remarque'a „Na zachodzie bez zmian", przedstawiająca koszmar wojny pozycyjnej. Wyraźnie antywojenną mowę ma także Pożegnanie z bronią" Ernesta Hemingwaya. Brutalność wojny stała się ważnym tematem twórczości malarzy, np. Ottona Dixa, Williama Orpena i Paula Nasha. Nurt krytyczny wobec wojny jako takiej szczególnie rozwinął się w krajach, które klęskę i odczuły dotkliwe skutki tego faktu. W państwach zwycięskich duży nacisk położono z kolei na upamiętnianie poległych i budowę pomników. kasi poniosty • GOSPODARCZE NASTĘPSTWA WIELKIEJ WOJNY: I wojna była ogromnym obciążeniem finansowym dla wielu państw biorących w niej udział. Na terytoriach, na których toczyły się działania wojenne część zakładów pracy legła w gruzach, a dziesiątki milionów mężczyzn straciło pracę. Na elementy związane z wojną, czyli sprzęt wojskowy czy ekwipunek żołnierzy zaciągano kredyty. Z tego względu państwa biorące udział w wojnie, niezależnie czy wygrywały czy nie - stały na krawędzi bankructwa. Francja i Wielka Brytania zadłużyły się w Stanach Zjednoczonych, przez co do momentu przystąpienia do wojny gospodarka amerykańska zarabiała na dostawach wojennych obydwu walczącym stronom. W czasie wojny finansową stolicą stał się Nowy Jork. Państwa biorące udział w wojnie zdecydowały się na dodrukowywanie pieniędzy niemających pokrycia w złocie. Poprowadziło to do inflacji, a w niektórych krajach doszło nawet do hiperinflacji, czyli wyjątkowo dużego spadku wartości pieniądza, połączonego z destabilizacją systemu finansowego. • WIELKI KRYZYS GOSPODARCZY 1929-1935: Pod koniec lat 20. na świecie doszło do wielkiego kryzysu gospodarczego. Rozpoczął się on 29 października 1929r. w tzw. czarny czwartek, od krachu na nowojorskiej giełdzie. Kursy akcji tysięcy firm drastycznie spadły, co sprawiło, że zaczęło wyprzedawać w panice akcje, a to równało się jeszcze większemu obniżeniu ich wartości. Doprowadziło to do bankructw, a wiele inwestorów nie mogąc się z tym pogodzić - popełniło samobójstwo. Wiele banków i małych jak i średnich firm upadło. Zakłady przemysłowe ograniczyły produkcję i zwalniały pracowników. Sytuację na rynku pracy w Stanach Zjednoczonych pogarszał fakt, że zbankrutowani farmerzy, którym za długi zabrano ziemię, ciągnęli do miast w poszukiwaniu pracy i tam poszerzali rzeszę bezrobotnych. W ten sposób została uruchomiona spirala samonapędzającego się kryzysu. W wyniku kryzysu w Stanach Zjednoczonych załamała się gospodarka światowa. Kryzys dotknął niemal wszystkich dziedzin gospodarki w różnych częściach świata. Przedsiębiorcy wycofywali z dnia na dzień kapitały zaangażowane poza granicami kraju, co doprowadziło do załamywania się gospodarek kolejnych państw w Europie. W 1932r. wybory prezydenckie w Stanach Zjednoczonych wygrał demokrata Franklin Delano Roosevelt. Przedstawił on plan wyjścia z gospodarczego kryzysu - zaczęło wydawać ogromne środki na roboty publiczne, przez co część bezrobotnych znalazła pracę. Zabroniono usuwania zbankrutowanych farmerów z ziemi, dofinansowano banki. Te działania spowodowały, że w połowie kat trzydziestych przezwyciężono kryzys. 3. Narodziny faszyzmu we Włoszech • KRYZYS PAŃSTW DEMOKRATYCZNYCH: W pierwszych latach po zakończeniu wojny miejsce upadłych monarchii zajęły republiki o systemie parlamentarnym. Demokracji jednak nie sprzyjały częste rozpady koalicji rządowych, rozdrobnienie sceny politycznej i przed terminowe wybory. Społeczeństwa były zmęczone wadliwie funkcjonującym systemem demokratycznym oraz sporami polityków, które często prowadziły do korupcji. Dodatkowo weterani wojenni często nie mogli odnaleźć się w codziennym życiu. Razem z dawnymi towarzyszami broni zaczęli zakładać stowarzyszenia weteranów, często o nacjonalistycznym charakterze. W rezultacie już od początku lat 20. XX wieku w niektórych krajach Europy rozpoczął się proces odchodzenia od systemu demokracji parlamentarnej na rzecz różnych odmian systemu autorytarnego. KORUPCJA - przyjmowanie łapówek przez osoby pełniące funkcje polityczne w zamian za podjęcie działań korzystnych dla wręczającego łapówkę AUTORYTARZYM - antydemokratyczny ustrój charakteryzujący się przewagą władzy wykonawczej, zwykle skupionej w rękach silnej jednostki oraz jej bliskich współpracowników, nad władzą ustawodawczą SYTUACJA WE WŁOSZECH PO WIELKIEJ WOJNIE: Włochy wyszły z I wojny światowej formalnie jako państwo zwycięskie. Jednak nie uzyskały oczekiwanych korzyści materialnych i terytorialnych, które byłyby rekompensatą za koszty wysiłku wojennego. Państwo włoskie stanęło przed poważnymi problemami gospodarczymi i społecznymi, takimi jak wysokie bezrobocie i inflacja. Setki tysięcy żołnierzy nie mogło znaleźć pracy, przez brak zdobycia zawodu lub wykształcenia przez wojnę. Duże wpływy zaczęli zdobywać komuniści, przez kraj przetoczyła się fala strajków, co o mało nie doprowadziło do wojny domowej. • FASZYŚCI PRZEJMUJĄ WŁADZĘ: W takiej kryzysowej sytuacji jedną z głównych sił politycznych stali się faszyści. Ten ruch powołał do życia weteran wojenny, a w cywilu - dziennikarz, Benito Mussolini. Chciał on utworzenia Wielkich Włoch - państwa nawiązującego do tradycji imperium rzymskiego. W tym celu ogłosił konieczność naprawy państwa, likwidacji korupcji czy wzmocnienia pozycji Włoch na arenie międzynarodowej. W 1921r. Mussolini założył Narodową Partię Faszystowską. Faszyści na pierwszym miejscu stawiali państwo i naród. Wszystkie działania władzy jak i obywateli miały zostać podporządkowane wzmocnieniu potęgi państwa. Mieli oni własne bojówki zwane z powodu noszonych ubiorów „czarnymi koszulami". W obawie przed możliwością przewrotu komunistycznego wiele środowisk jak burżuazja czy Kościół widziało w prężnym ruchu faszystowskim najlepszą zaporę przed rewolucją. W październiku 1922r. Mussolini postanowił zaryzykować i przejąć władzę siłą. Zażądał od króla Wiktora Emanuela III powierzenia mu funkcji premiera i zagroził, że w przeciwnym wypadku ruszy ze swoimi zwolennikami na Rzym. I rzeczywiście - uczestnicy zjazdu partii faszystowskiej, odbywającego się wówczas w Neapolu, ruszyli na stolicę. To wydarzenie nazwano marszem na Rzym. Król ugiął się i powierzył Mussoliniemu funkcję premiera. FASZYZM - ideologia o skrajnie nacjonalistycznym, antydemokratycznym, @kaas eralnym i antykomunistycznym charakterze, głosząca kult przemocy, konieczność ekspansji terytorialnej i prymat interesów państwa i narodu nad interesami jednostki. Faszyzmem nazywa się także ruch polityczny oraz formę rządów odwołujące się do tej ideologii • PIERWSZE PAŃSTWO FASZYSTOWSKIE: Mussolini przyjął tytuł duce (wódz) i w ciągu kilku lat skupił całą władzę w państwie w swoich rękach, w wyniku czego stał się dyktatorem. Wódz stał ponad prawem, a jego wola była prawem najwyższym. Sprzeciwianie się jego decyzji należało do największych przestępstw. Przez pierwsze lata rządów Mussoliniego Włochy zachowały instytucje demokracji parlamentarnej. Stopniowo jednak faszyści przekształcili swój kraj w państwo totalitarne o ustroju faszystowskim. Rząd mógł ustanawiać prawo bez parlamentu, zdelegalizowano wszystkie prócz faszystowskiej partie polityczne, zakazano działaności związków zawodowych. Benito Mussolini był przeciwnikiem wolnego rynku. Uważał, ze w stosunki między pracodawcą a pracobiorcą powinno ingerować państwo. Hotdował idei etatyzmu. Duce był też zwolennikiem koncepcji korporacjonizmu. Zgodnie z nimi państwo - z jednej strony - miało zapewnić pracownikom znośne warunki bytowe, jednak z drugiej zabraniało im organizować się w związki zawodowe i strajkować. Pracowników i pracodawców objęto systemem obowiązkowych zrzeszeń - korporacji, które miały pod nadzorem państwa rozstrzygać spory między nimi, np. dotyczące warunków pracy i płacy. Rząd Mussoliniego podjął tez działania, by walczyć z kryzysem gospodarczym. W celu zmniejszenia bezrobocia prowadzono roboty publiczne. Państwo zadbało też o sferę socjalną. ETATYZM - koncepcja ekonomiczna, według której wszelka działalność gospodarcza powinna podlegać silnej ingerencji i kontroli ze strony państwa. Zgodnie z nią, choć gospodarka ma charakter wolnorynkowy, państwo powinno posiadać własne przedsiębiorstwa w kluczowych branżach lub udziały w przedsiębiorstwach prywatnych oraz regulować życie gospodarcze metodami administracyjnymi. KORPORACJONIZM - koncepcja zakładająca, że podstawą organizacji społeczeństwa powinny być korporacje, czyli grupy zrzeszające pracowników i pracodawców według klucza branżowego, np. rolników czy górników. Taka korporacja - z udziałem urzędników państwowych - miałaby rozwiązywać konflikty dotyczące warunków pracy i płacy. • TRAKTATY LATERAŃSKIE: Poza monarchią inną niezależną instytucją społeczną w faszystowskich Włoszech pozostawał Kościół katolicki. Jednak stosunki na linii Kościół - państwo włoskie były cały czas napięte i nieuregulowane. Nie było jasne, czy papież jest jedynie głową Kościoła, czy też suwerennym władcą na skrawku pozostawionego mu terytorium. Ten spór uregulowano w 1929r., kiedy papież Pius XI i Benito Mussolini podpisali tzw. umowy laterańskie. Włochy uznały Watykan za niepodległe państwo, a papieża za suwerennego władcę. • POLITYKA ZAGRANICZNA: Włochy faszystowskie rozbudowywały także armię i głosiły konieczność ekspansji terytorialnej. Od połowy lat 30. XX wieku Mussolini znajdujący się pod wrażeniem niemieckich sukcesów na arenie międzynarodowej, zaktywizował swoją politykę zagraniczną i zacieśnił więzi z III Rzeszą. W latach 1935-1936 Włochy podbity Abisynię (Etiopię), jedno z nielicznych wówczas niepodległych i należących do Ligi Narodów państw afrykańskich. Liga Narodów okazała się bezsilna wobec działań państwa włoskiego. W 1936r. Włochy wystąpiły z Ligi Narodów. 4. System nazistowski w Niemczech REPUBLIKA WEIMARSKA: W listopadzie 1918r. w wyniku wystąpień rewolucyjnych w Niemczech abdykował cesarz Wilhelm II Hohenzollern. Niemcy stały się republiką, na której czele stał prezydent. Pierwszym prezydentem był Friedrich Ebert - przywódca socjaldemokratów. Republika Weimarska oficjalnie została nazwana III Rzeszą. Niemcy nie pogodziły się z ustaleniami traktatu wersalskiego i dążyły do jego rewizji. W 1925r. zawarły układ z Francją i Belgią w Locarno, na mocy którego uznały swoją zachodnią granicę za ostateczną. W kraju wyniszczonym wojną i obciążonym koniecznością spłaty reperacji panowała zła sytuacja gospodarcza. W latach 1922-1923r. nastąpił wybuch hiperinflacji. Winą za kryzys społeczeństwo obarczało rządzących socjaldemokratów. Do głosu zaczęły dochodzić opozycyjne ruchy polityczne. Komunistyczna Partia Niemiec (KPD) należała do jednych z bardziej wpływowych opozycyjnych sił politycznych. Natomiast na prawicy zaczął się formować ruch faszystowski. W 1920r. w Monachium powstała Narodowosocjalistyczna Niemiecka Partia Robotników NDSAP), która skupiała m.in. weteranów wojennych. Na jej czele od 1921r. stał Adolf Hitler. W 1923 pod wpływem sukcesu marszu na Rzym, zorganizowali oni pucz na Monachium (pucz monachijski), lecz zostali pokonani przez siły porządkowe. Hitler trafił do kaasi więzienia, gdzie napisał książkę Mein Kampf (Moja walka), w której pisał o swoich poglądach, na których polegała się ideologia narodowosocjalistyczna (nazizm). • IDEOLOGIA NAZISTOWSKA: Fundament stanowiła rasistowska teoria hierarchii ras, według niej ludzkość miała się dzielić na różne narody i rasy, które nie były sobie równe. Za najdoskonalszą Hitler uznał rasę białą, a w jej obrębie - grupę ludów, które nazywano Aryjczykami. Określano ją mianem "rasy panów", której inne rasy miały służyć. Jedne z niższych miejsc w hierarchii ras zajmowali Słowianie i Żydzi. Hitler zapowiadał "oczyszczenie niemieckiej przestrzeni życiowej" z Żydów. Był to skrajny antysemityzm. Hitler ogłosił postulat ekspansji terytorialnej w celu zdobycia przestrzeni życiowej dla narodu niemieckiego na wschód od Niemiec. Narody zamieszkujące Europę Wschodnią miały być przesiedlone lub wymordowane, a niewielka liczba ich przedstawicieli - zgermanizowana. W ten sposób miały być stworzone Wielkie Niemcy, zamieszkałe wyłącznie przez Aryjczyków. Naziści byli wrogami komunistów. Odrzucali demokrację parlamentarną, a kładli nacisk na silną władzę. W państwie miał obowiązywać system jednopartyjny, a partia stanowiła zespolenie sił całego narodu, ukierunkowanych na realizację woli wodza. Organizacje społeczne miały być podporządkowane ideologii nazistowskiej. Państwo miało kontrolować wszystkie strefy życia obywateli. • HITLER PRZEJMUJE WŁADZĘ: W styczniu 1933 r. w wyniku porozumienia politycznego, Hitler otrzymał nominację na kanclerza Niemiec z rąk prezydenta Paula von Hindenburga. Zanim doszło do nowych wyborów został podpalony Reichstag - gmach parlamentu Rzeszy w Berlinie - o co oskarżono komunistów. Dato to pretekst do wprowadzenia stanu wyjątkowego. Zawieszono konstytucję. Zniesiono wolność słowa i zgromadzeń, a kanclerz uzyskał prawo do wydawania dekretów z mocą ustaw. Po wygraniu nazistów w wyborach doprowadzili do rozwiązania wszystkich partii politycznych oprócz NSDAP. Po śmierci Hindenburga Hitler przejął tytuły Führer (wódz) i Reichskanzler (kanclerz Rzeszy). Niemcy zaczęto nazywać III Rzeszą. Jej symbolem stała się swastyka. • III RZESZA: Naziści przekształcili aparat państwowy w narzędzie służące do realizacji ideologii i polityki partii. Rozbudowali służby policyjne - w tym Tajną Policję Polityczną (Gestapo), która miała sprawować kontrolę nad społeczeństwem. Zaraz po przejęciu władzy naziści utworzyli pierwsze obozy koncentracyjne dla osób uznanych przez nich za przeciwników politycznych, niepożądanych w społeczeństwie. Pierwszy powstał w 1933 r. w Dachau. W 1934 r. podczas nocy długich noży z rozkazu Hitlera wymordowano jego wewnątrzpartyjnych konkurentów. Oddziały Szturmowe (SA) - bojówka partyjna NSDAP, powstała w połowie lat 20. Sztafety Ochronne (SS) - dowodzona przez Heinricha Himmlera, pełnita funkcję wewnątrzpartyjnej policji. Front Pracy - organizacja, która łączyła pracowników i pracodawców jednej branży. Niemcy odrzuciły ograniczenia nałożone na nich przez traktat wersalski i ogłosiły remilitaryzację, wznowiły produkcję zbrojeniową i przywróciły powszechną służbę wojskową. Przemysł zbrojeniowy stał się motorem rozwoju gospodarczego Niemiec w 2. połowie lat 30. TOTALITARYZM - antydemokratyczny ustrój oparty na rządach sformułowanej ideologii, w którym państwo kontroluje wszystkie także sferę prywatną i zwalcza wszelkie przejawy sprzeciwu i niezależności. Rządy totalitarne charakteryzują się militaryzacją życia, terrorem, propagandą oraz całkowitym ekads/awitek wyraźnie życia obywateli, podporządkowaniem jednostki państwu. REMILITARYZACJA - odbudowa sił zbrojnych po okresie dobrowolnego lub przymusowego rozbrojenia POLITYKA PAŃSTWA WOBEC ŻYDÓW: W 1938 r. wprowadzono w Niemczech ustawy norymberskie, które pozbawiły Żydów praw politycznych i obywatelskich. Ustawy sprecyzowały, kto jest żydem, a kto Aryjczykiem. Zgodnie z nimi niemieccy Żydzi stracili niemieckie obywatelstwo i stali się bezpaństwowcami. 9 listopada 1938 r. władze zainspirowały w całym kraju antyżydowskie pogromy które nazywano nocą kryształową. Podczas tego pogromu życie straciło blisko 100 osób. Zniszczono połowę synagog i żydowskich domów modlitwy, a kilkadziesiąt tysięcy Żydów zesłano do obozów koncentracyjnych. 5. Państwo sowieckie • POWSTANIE ZWIĄZKU SOWIECKIEGO: W 1922 r. w państwie bolszewickim przyjęto konstytucję. Dokument wprowadzał nową nazwę państwa - Związek Socjalistycznych Republik Sowieckich (ZSRS). W jego skład weszły republiki związkowe, z których największą była Rosyjska Federacyjna Socjalistyczna Republika Sowiecka. Do ZSRS włączono utworzone po 1918 r. przez bolszewików, inne republiki, m.in. ukraińską, białoruską, zakaukaską, uzbecką. W sumie było ich 16 (ostatnie weszły w skład po 1945 r.). Cała władza została skupiona w rękach partii bolszewickiej, która w 1925 r. przyjęła nazwę Wszechzwiązkowej Komunistycznej Partii (bolszewików) - WKP(b) - która kontrolowała wszystkie sfery życia społecznego. Narzędziem bolszewickiej władzy był Państwowy Zarząd Polityczny (GPU), który zastąpił zlikwidowaną w 1922 r. tajną policję potocznie nazywaną Czeka. NOWA EKONOMICZNA POLITYKA: Polityka komunizmu wojennego wprowadzona przez bolszewików, czyli nacjonalizacja przemysłu i likwidacja prywatnego handlu, w praktyce polegała na rekwizycji wszystkiego co nadawało się na użytek armii i aparatu państwowego. W 1921 r. Lenin zdecydował się na wprowadzenie okresu przejściowego w budowie komunizmu w Rosji sowieckiej. Dopuszczono elementy gospodarki wolnorynkowej, zwanej Nowa Ekonomiczną Polityką (NEP). W jej wyniku pozwolono na prywatne handel rzemiosło, usługi. Obniżono obciążenia podatkowe nakładane na chłopów. Szybko doprowadziło to do ożywienia gospodarczego i poprawy zaopatrzenia ludności. NEP doprowadził do pojawienia się grupy zamożniejszych obywateli tzw. nepmanów (prywatnych przedsiębiorców) oraz kułaków (bogatszych chłopów). STALINIZM: Po śmierci Lenina w 1924 r. przez kilka lat trwała walka o przywództwo w kraju. Od 1929 r. władzę w ZSRS sprawował Józef Stalin, który zbudował państwo totalitarne. Kluczową rolę w państwie odgrywał aparat represji nadzorowany przez GPU, a następnie przez NKWD (Ludowy Komisariat Spraw Wewnętrznych), który likwidował wszelkie próby oporu przeciwko władzy Pod rządami Stalina rozwinął się system łagrów, nadzorowany przez Główny Zarząd Poprawczych Obozów Pracy (Gutag). Trafiali do niego przeciwnicy władz: chłopi opierający się kolektywizacji, inteligenci, przedstawiciele nierosyjskich narodów uznani za nielojalnych wobec władz i kryminaliści. Propaganda komunistyczna w ZSRS była wszechobecna, a ludzi indoktrynowano nią już od najmłodszych lat. Dzieci i młodzież były poddawane indoktrynacji w przedszkolach, szkołach i organizacjach pionierów i w Komsomole (Związku Młodzieży Komunistycznej), do których przynależność była obowiązkowa. Ważnym elementem polityki wewnętrznej ZSRS była walka z religią. Postrzegano ją jako rywala w walce o rząd dusz sowieckich obywateli. W państwie miał być tylko jeden nieomylny przywódca, którego należało słuchać i czcić - przywódca partii. • SOCREALIZM: Nowy, narzucony przez władzę styl, który miał wspierać partię. Sztuka miała być realistyczna w formie i socjalistyczna w treści. Literatura miała pełnić funkcję dydaktyczną: prezentować pozytywnych bohaterów, przełamujących własne ograniczenia i czynnie włączających się w budowę socjalizmu. Architekci projektowali pełne przepychu monumentalne, najczęściej utrzymane w stylistyce klasycyzmu, budynku użyteczności publicznej, mające świadczyć o potędze państwa sowieckiego i o sile ideologii komunistycznej. POLITYKA GOSPODARCZA STALINA: Pod koniec lat 20 Stalin zdecydował się na odejście od polityki gospodarczej NEP i zaproponował udoskonalenie systemu gospodarki centralnie planowanej. Państwo miało nie tylko wyznaczać ogólne cele gospodarcze, lecz także zadania dla pojedynczych zakładów pracy i czuwać nad wykonaniem tych zadań. W 1928 r. rozpoczęto realizację pierwszego ogólnopaństwowego planu pięcioletniego, który zakładał szybką industrializację kraju. W 1929 r. z rozkazu Stalina rozpoczęto politykę kolektywizacji, czyli uspołecznienia gospodarki rolnej. Chłopi mieli - teoretycznie dobrowolnie - wstępować do gospodarstw spółdzielczych (kołchozów) i państwowych gospodarstw (sowchozów), którym przekazywali swoją ziemię i cały dobytek. • WIELKA CZYSTKA: Stalin obawiał się chorobliwie o utratę władzy. Wszędzie doszukiwał się spisków na zajęcie jego pozycji. Pod koniec lat 20 zaczął usuwać z partii działaczy, którzy mogli zagrozić jego pozycji. Na początku lat 30 zaczęły się czystki - masowe aresztowania wśród kadry partyjnej, w aparacie bezpieczeństwa i w armii. Ze względu na ilość osób, których dotknęły nazwano je wielką czystką. Nasilenie terroru przypadło na lata 1937-1939. Pod koniec wielkiej czystki w łagrach przebywało 8 mln więźniów. POLITYKA ZAGRANICZNA ZSRS: Państwo sowieckie było początkowo izolowane na arenie międzynarodowej. Izolacja została przerwana w 1922 r., gdy Rosja Sowiecka zawarła z Niemcami porozumienie we włoskim mieście Rapallo. Oba państwa uznały się wzajemnie i zrzekły wszelkich roszczeń z tytułu reparacji wojennych czy nacjonalizacji mienia przez władze rewolucyjne w Rosji. W 1934 r. ZSRS został przyjęty do Ligi Narodów. Jednocześnie państwo sowieckie wspierato ruchy komunistyczne w całej Europie, Narzędziem sowieckiej polityki zagranicznej w okresie międzywojennym był powstały w 1919 r. Komintern (III Międzynarodówka). Skupiał on partie komunistyczne z różnych państw i był kierowany z Moskwy. 6. Świat na drodze ku wojnie • DEMONTAŻ POSTANOWIEŃ TRAKTATU WERSALSKIEGO: Ważnym momentem dla polityki międzynarodowej było w 1933r. przejęcie władzy przez Hitlera, który oficjalnie ogłosił swój sprzeciw wobec postanowień traktatu wersalskiego. Już w 1933r. wystąpił z Ligi Narodów i przedłużył porozumienie niemiecko-sowieckie zawarte w Rapallo. Aby uspokoić opinię publiczną, w 1934r. III Rzesza podpisała z Polską na 10 lat deklarację niestosowaniu przemocy. Jednak w latach 1935-1936 Hitler wypowiedział układy lokareńskie, wprowadził w Niemczech obowiązkową służbę wojskową, rozpoczął szybką rozbudowę sił zbrojnych i pracę nad rodzajami broni zakazanymi w traktacie wersalskim. W marcu 1936r. nakazał wojskom niemieckim wkroczenie do zdemilitaryzowanej Nadrenii. W 1936r. Niemcy na swojej zachodniej granicy zaczęły budować potężne umocnienia zwane Linią Zygfryda. Ich powstanie w praktyce uniemożliwiało interwencję zbrojną Francji na rzecz jej sojuszników w Europie Wschodniej. W 1935r. Włochy zajęły Etiopię, a w 1939r. zaatakowały Albanię, natomiast Japonia w 1931r. zajęła bogatą w surowce naturalne chińską prowincję Mandżurię i ustanowiła tam zależne od siebie państwo. WOJNA DOMOWA W HISZPANII: W październiku 1936r. Niemcy zacieśniły współpracę z faszystowskimi Włochami i zawarty porozumienie określane mianem osi Berlin-Rzym. Miesiąc później podpisały z Japonią układ polityczny, zwany paktem antykominternowskim. Jego zadaniem miała być walka z wpływami Komiternu i przeciwstawienie się agresji ZSRS. W 1936r. Hitler i Mussolini, pod hasłem zwalczania komunizmu, udzielili pomocy zbrojnej gen. Francisco Franco w czasie brutalnej wojny domowej w Hiszpanii. Po trzech latach jego wojska odniosły sukces, a Franco od tej pory do swojej śmierci w 1975r. sprawował władzę w Hiszpanii. Przyjął tytuł caudillo (wódz). • PRZYŁĄCZENIE AUSTRII: Jednym z postulatów Hitlera było przyłączenie Austrii do III Rzeszy, czyli Anschluss. Zdecydowana większość austriackiego społeczeństwa opowiadała się za takim rozwiązaniem. Pod kontrolą nazistów przeprowadzono referendum, w którym blisko 100% biorących w nim udział poparło Anschluss. Była to pierwsza aneksja terytorialna III Rzeszy. UKŁAD W MONACHIUM I JEGO SKUTKI: Wkrótce po wchłonięciu Austrii Niemcy wysunęły pretensje terytorialne wobec Czechosłowacji. Na obszarach przygranicznych mieszkały tam 3 mln etnicznych Niemców, zwanych powszechnie Niemcami sudeckimi. Hitler domagał się włączenia tych terenów do III Rzeszy, w przeciwnym razie groził wojną. Aby rozwiązać kryzys, we wrześniu 1938r. do Monachium zwołano konferencję szefów rządów Niemiec, Włoch, Francji i Wielkiej Brytanii. Zdecydowali oni o oderwaniu od Czechosłowacji ziem zamieszkałych przez Niemców. • OSTATNIE MIESIĄCE POKOJU W EUROPIE: Wbrew swym obietnicom, Hitler kilka tygodni po zakończeniu konferencji monachijskiej wysunął postulaty terytorialne wobec Polski. Również w marcu 1939r. doszło do złamania umowy z Monachium i przyrzeczeń Hitlera, ze nie będzie już dążył do żadnych aneksji. Wielka Brytania i Francja nie były gotowe do siłowego sprzeciwu wobec łamania przez Hitlera postanowień traktatu wersalskiego i za wszelką cenę chciały uniknąć kolejnej wojny ogólnoeuropejskiej. Prowadziły one względem Niemiec politykę ugodową zwaną appeasementem. Jej przywódcy mieli nadzieję, że po spełnieniu zadań Niemiec Hitler zrezygnuje z wojowniczej retoryki. Niestety tak się nie stało. • PAKT RIBBENTROP-MOŁOTOW: Niemcy zdecydowały się na rozpoczęcie rozmów z ZSRS. Stalin, podobnie jak jak Hitler, był zainteresowany ekspansją terytorialną w Europie Wschodniej. Do Moskwy udał się niemiecki minister spraw zagranicznych Joachim von Ribbentrop. Rezultatem rozmów było podpisanie na Kremlu 23 sierpnia 1939r. paktu o nieagresji między Niemcami a ZSRS, zwanego od jego sygnatariuszy paktem Ribbentrop-Mołotow. Oba państwa zobowiązywały się nie wspierać koalicji skierowanych przeciwko drugiemu z nich. 7. Kultura i nauka w okresie międzywojennym •WPŁYW ROZWOJU TECHNIKI NA ŻYCIE SPOŁECZNE: Ważnym osiągnięciem okresu międzywojennego było upowszechnienie elektryfikacji. Dzięki temu możliwy stał się rozwój sieci tramwajowej i telefonicznej. W wielu gospodarstwach pojawił się prąd, dzięki powstaniu miejskich elektrowni i linii przemysłowych. Radio przed I wojną światową stanowiło głównie środek łączności w wojsku i marynarce handlowej. Pierwszą cywilną radiostację uruchomiono w Belgii w 1914r, a pierwsze programy telewizyjne zaczęła nadawać brytyjska rozgłośnia BBC w 1936r. Ludzi tego okresu wciąż pasjonowały loty niedawno wynalezionym samolotem. Bito kolejne rekordy długości lotów, a pokazy lotnicze przyciągały tłumy widzów. Piloci z okresu I wojny światowej znaleźli zatrudnienie w pierwszych komercyjnych liniach lotniczych przewożących pasażerów i pocztę. • KULTURA MASOWA: Po 1918r. w dalszym ciągu szybko rozwijała się i upowszechniała kultura masowa, nastawiona głównie na rozrywkę. Szczególny jej rozwój nastąpił w Stanach Zjednoczonych, gdzie stanowiła płaszczyznę integracji. Centrum światowej kinematografii od 1917r. stało się Hollywood, które wykreowało wiele sław kina, takich jak Greta Garbo, Pola Negri, Marlene Dietrich, Rudolf Valentino czy Charlie Chaplin. W 1927r. nakręcono pierwszy film dźwiękowy. W działającej w Hollywood wytwórni Walta Disneya powstawały filmy animowane, oparte na rysunkach. Od 1929r. Amerykańska Akademia Filmowa zaczęła przyznawać coroczne nagrody zwane Oskarami. Czytelnicy literatury popularnej chętnie sięgali po kryminały. W 1920r. zadebiutowała brytyjska pisarka tego gatunku Agatha Christie. Dużą popularnością cieszyły się powieści również Arthura Conana Doyle'a. Ogromną popularność zyskał też komiks. Duże przemiany zanotowano w muzyce, światową karierę zrobił jazz. Muzykę symfoniczną z rozrywkową umiejętnie połączył w swej twórczości amerykański kompozytor i pianista George Gershwin. Masowa publiczność bawiła się na festynach, w kawiarniach i kabaretach. Ulubioną rozrywką ekscytującą tłumy był sport, a zwłaszcza piłka nożna. • NOWE TENDENCJE W SZTUCE I LITERATURZE: Po zakończeniu I wojny światowej w sztuce pojawiło się wiele nowych kierunków. Kontynuowano także poszukiwania artystyczne rozpoczęte jeszcze przed wojną przez nurty zaliczane do sztuki awangardowej, charakteryzujące się skłonnością do eksperymentowania. Artyści awangardowi stosowali różne techniki plastyczne, m.in. kolaż. Futurystów fascynowały przyszłość, postęp i wielkomiejska cywilizacja przemysłowa, zwłaszcza wpływ techniki i maszyn na życie ludzkie. Abstrakcjoniści, jak rosyjscy malarze Kazimierz Malewicz i Wassily Kandinsky, celowo rezygnowali z przestawiania form występujących w naturze na rzecz kompozycji składających się z barwnych linii czy plam. Przedstawiciele kubizmu upraszczali elementy kompozycji, tak, aby upodobnić je do figur geometrycznych. Pablo Picasso był najwybitniejszym twórcą tego nurtu,. Z kolei dadaiści odrzucali wszelkie kanony i tradycje artystyczne na rzecz swobodnych skojarzeń. Twórcą i głównym teoretykiem tego kierunku był Francuz Marcel Duchamp. Z dadaizmu wywodzi się surrealizm. Do najważniejszych przedstawicieli tego kierunku należeli Salvador Dali, Rene Magritte i Max Ernst. W literaturze okresu międzywojennego ważnymi postaciami byli twórcy, którzy zadebiutowali jeszcze przed wojną, jak Marcel Proust, James Joyce, Thomas Mann czy Knut Hamsun. Debiutował również Franz Kafka. W literaturze amerykańskiej tematykę kryzysu wartości podejmowali przedstawiciele tzw. straconego pokolenia, mający za sobą doświadczenie wojny, m.in. Ernest Hemingway i John Dos Passos. Rosyjski pisarz Michaił Bułhakow w swoich dziełach krytycznie odnosił się do porewolucyjnej rzeczywistości, czym zasłużył sobie na zakaz publikacji. Natomiast za twórcę pierwszych powieści socrealistycznych jest uważany Maksym Gorki. W muzyce poważnej warto odnotować dzieła węgierskiego kompozytora oper i twórcy baletu Beli Bartoka czy rosyjskiego kompozytora Siergieja Prokofiewa. W architekturze upowszechnił się modernizm. Budynki projektowane miały formę brył geometrycznych. Jedynym urozmaiceniem były rzędy regularnie rozstawionych okien i przeszklone klatki schodowe. Do czołowych architektów modernistycznych należy zaliczyć Niemca Waltera Gropiusa, założyciela niemieckiej szkoły sztuki użytkowej Bauhaus. Twórcą tzw. stylu międzynarodowego, stawiającego na maksymalne uproszczenie formy i oderwanie od lokalnych wzorców był Ludwig Mies van der Rohe. Kolejnym wybitnym przedstawicielem modernizmu był Le Corbusier. Dzięki zastosowaniu betonu i stali możliwe stało się m.in. wznoszenie wieżowców, zwanych drapaczami chmur. ODKRYCIA NAUKOWE: Ogromny wpływ na psychologię, ale także na kulturę i sztukę miała teoria psychoanalizy, zapoczątkowana przez Sigmunda Freuda. Postawił on tezę, że człowiekiem bardziej kierują Kagsiawitek nieuświadamiane instynkty i popędy, a nie rozum oraz że na jego psychikę silnie oddziałują doświadczenia z dzieciństwa, nawet te, których sobie nie przypomina. Szwajcar Carl Gustav Jung, uczeń Freuda, w snach dostrzegł widoczne przejawy podświadomości i stworzył dzięki temu psychologię analityczną. W dziedzinie farmacji w 1929r. Alexander Fleming odkrył pierwszy antybiotyk - penicylinę. W dziedzinie nauk ścisłych prawdziwą rewolucję przyniosła szczególna teoria względności Alberta Einsteina. Równie doniosłe dla fizyków okazały się badania, które doprowadziły do powstania mechaniki kwantowej. Odkryć w tym zakresie dokonała grupa badawcza Max Planck, Ernest Rutheford, Niels Bohr i Werner Heisenberg. Z kolei badania struktury atomu, prowadzone przez Ernesta Rutheforda zapoczątkowały serię odkryć, których rezultatem stało się skonstruowanie broni jądrowej. Stało się to możliwe dzięki opanowaniu w 1938r. techniki rozszczepienia jądra atomu uranu przez Ottona Hahna. W dziedzinie matematyki, rangi sukcesów przypadły grupie polskich matematyków ze Lwowa, skupionych wokół profesorów Stefana Banacha i Hugona Steinhausa.