Organizacja sejmu walnego

Sejm walny, będący centralną instytucją demokracji szlacheckiej w Polsce, składał się z trzech stanów sejmujących: króla, senatu i izby poselskiej. Każdy z tych elementów miał swoje specyficzne uprawnienia i obowiązki.

Król zwoływał sejm i ustalał datę obrad. Posiadał prawo do mianowania urzędników i nadawania im ziemi, dysponował inicjatywą ustawodawczą oraz kierował polityką zagraniczną. Senat, reprezentujący magnaterię, składał się z biskupów, wojewodów, kasztelanów i innych wysokich urzędników państwowych. Po Unii Lubelskiej liczba senatorów wzrosła do 140.

Izba poselska, składająca się z posłów wybranych na sejmikach ziemskich, miała szerokie uprawnienia. Uchwalała ustawy i podatki, nadawała szlachectwo, przyjmowała posłów, kontrolowała skarb, zwoływała pospolite ruszenie i dysponowała prawem łaski i amnestii.

Vocabulary: Pospolite ruszenie - forma organizacji wojskowej, polegająca na obowiązku służby wojskowej szlachty na wezwanie króla.

Obrady sejmu rozpoczynały się wspólną mszą z udziałem trzech stanów sejmujących. Następnie izby obradowały oddzielnie, przerywając obrady spotkaniami z monarchą i senatorami. Powoływano wspólne komisje do załatwiania poszczególnych spraw.

Highlight: Czy od 16 wieku obrady sejmu odbywały się w warszawie na zamku królewskim? Nie, początkowo sejmy odbywały się najczęściej w Piotrkowie. Dopiero później Warszawa stała się głównym miejscem obrad sejmowych.

Uchwały przyjęte przez izbę poselską, senat i zaaprobowane przez króla dzieliły się na konstytucje (statuty) zawierające postanowienia o charakterze prawnym lub decyzje polityczne, oraz uniwersały poborowe określające rodzaj i wysokość uchwalonych podatków.

Najważniejsze przywileje szlacheckie były fundamentem systemu demokracji szlacheckiej. Wśród nich można wymienić prawo do udziału w sejmach i sejmikach, nietykalność osobistą i majątkową, wolność od podatków oraz prawo do wyboru króla.

Example: Jednym z kluczowych przywilejów szlacheckich w Polsce było "Neminem captivabimus nisi iure victum" (nikogo nie uwięzimy bez wyroku sądowego), gwarantujące szlachcie nietykalność osobistą.

Rodzaje sejmów i sejmiki ziemskie

W systemie demokracji szlacheckiej funkcjonowały różne rodzaje sejmów, każdy z określoną rolą i kompetencjami. Sejm walny zwyczajny (ordynacyjny) początkowo zwoływany był co roku, najczęściej w Piotrkowie. Po wprowadzeniu Artykułów henrykowskich, sejm ten zbierał się co dwa lata na sześciotygodniowe obrady.

Sejm walny nadzwyczajny (ekstraordynacyjny) zwoływany był po śmierci króla. Obradował pod przewodnictwem prymasa, pełniącego rolę interrexa. Do jego zadań należało wyznaczenie czasu i miejsca wolnej elekcji oraz podejmowanie decyzji w sprawach porządku publicznego i bezpieczeństwa państwa.

Definition: Interrex - tytuł prymasa Polski, który w okresie bezkrólewia pełnił funkcję głowy państwa.

Sejm rokoszowy odbywał się w czasie rokoszu, czyli legalnego buntu szlachty przeciwko królowi. W tym sejmie prawo udziału miał każdy szlachcic, co stanowiło wyjątkową cechę tego zgromadzenia.

Sejmiki ziemskie odgrywały kluczową rolę w systemie demokracji szlacheckiej. Sejmik przedsejmowy był miejscem, gdzie szlachta danej ziemi wybierała posłów na sejm i sporządzała dla nich instrukcje. Te instrukcje zawierały wskazówki dotyczące głosowania w konkretnych sprawach oraz życzenia szlachty dotyczące danej ziemi lub poszczególnych osób.

Highlight: Instrukcje sejmikowe były ważnym narzędziem kontroli posłów przez lokalną szlachtę, co stanowiło istotny element demokracji szlacheckiej.

Sejmik generalny, zwany "generałem", działał do połowy XVII wieku. Był to zjazd wybranych posłów i senatorów danej prowincji, którzy uzgadniali wspólne stanowisko przed sejmem walnym.

Sejmik relacyjny odbywał się po zakończeniu obrad sejmu. Posłowie wracali do swoich ziem i zdawali relację z przebiegu sejmu i podjętych decyzji.

Example: Przywileje szlacheckie za czasów Jagiellonów obejmowały m.in. prawo do udziału w sejmikach, co było fundamentem systemu przedstawicielskiego w Rzeczypospolitej.

Sejmik elekcyjny służył do wyboru kandydatów na sędziego ziemskiego, co pokazuje, jak głęboko demokracja szlachecka przenikała system sądowniczy.

Sejmik kapturowy był zwoływany w czasie bezkrólewia. Wybierano na nim władzę konfederacji i sądu kapturowego dla danej ziemi. Termin "kaptur" oznaczał konfederację szlachty w ziemiach i województwach w okresie bezkrólewia.

Wreszcie, sejmik deputacki służył do wyboru deputata do Trybunału Koronnego i Litewskiego, co stanowiło ważny element systemu sądowniczego Rzeczypospolitej.

Vocabulary: Trybunał Koronny i Litewski - najwyższe sądy apelacyjne dla szlachty w Koronie i Wielkim Księstwie Litewskim.

Cechy demokracji szlacheckiej, takie jak szeroki udział szlachty w życiu politycznym poprzez system sejmików, pokazują, jak rozbudowany i złożony był ten system polityczny. Kształtowanie się demokracji szlacheckiej w Polsce było procesem długotrwałym, który doprowadził do stworzenia unikalnego w skali europejskiej systemu politycznego.