Powstanie styczniowe stanowiło jeden z najważniejszych zrywów niepodległościowych w historii Polski. Jego geneza sięga okresu tzw. odwilży posewastopolskiej, kiedy to car Aleksander II rozpoczął wprowadzanie reform w Imperium Rosyjskim po przegranej wojnie krymskiej. W tym czasie na ziemiach polskich ukształtowały się dwa główne stronnictwa polityczne: Czerwoni i Biali.

Definicja: Stronnictwo czerwonych reprezentowało radykalny program społeczny, dążąc do natychmiastowego powstania i głębokich reform społecznych, w tym uwłaszczenia chłopów. Stronnictwo białych preferowało działania organiczne i stopniowe zmiany.

Biali i czerwoni różnice były znaczące - podczas gdy czerwoni, z Jarosławem Dąbrowskim na czele, opowiadali się za natychmiastową walką zbrojną, biali pod przewodnictwem Andrzeja Zamoyskiego i Leopolda Kronenberga preferowali działania dyplomatyczne i liczyli na wsparcie mocarstw zachodnich.

Bezpośrednią przyczyną wybuchu powstania stała się branka - przymusowy pobór do wojska rosyjskiego, zarządzony przez Aleksandra Wielopolskiego. 22 stycznia 1863 roku Tymczasowy Rząd Narodowy ogłosił początek powstania. Walki przybrały charakter wojny partyzanckiej, co było konsekwencją słabego uzbrojenia i przygotowania powstańców.

Przykład: Powstańcy organizowali się w małe oddziały liczące od kilkudziesięciu do kilkuset osób, atakując głównie mniejsze jednostki rosyjskie i unikając otwartych starć z regularnymi wojskami.

Przebieg powstania styczniowego charakteryzował się nierówną walką między słabo uzbrojonymi oddziałami powstańczymi a regularną armią rosyjską. Powstanie objęło nie tylko Królestwo Polskie, ale również ziemie zabrane - Litwę, Białoruś i Ukrainę.

Powstańcze państwo podziemne stworzyło rozbudowane struktury administracyjne, system poboru podatków i sieć łączności. Na czele powstania stał początkowo Tymczasowy Rząd Narodowy, który później przekształcił się w Rząd Narodowy. Ostatnim dyktatorem powstania został Romuald Traugutt, były oficer armii rosyjskiej.

Ważne: Ukaz uwłaszczeniowy cara z 1864 r. stanowił próbę przeciągnięcia chłopów na stronę rosyjską i osłabienia poparcia dla powstania. Reforma ta znacząco wpłynęła na strukturę społeczną wsi w Królestwie Polskim.

Aresztowanie Romualda Traugutta w kwietniu 1864 roku oznaczało praktyczny koniec powstania, choć pojedyncze oddziały, jak grupa księdza Stanisława Brzóski, walczyły jeszcze do wiosny 1865 roku.

Po upadku powstania władze carskie rozpoczęły intensywną politykę represji i rusyfikacji. Reformy Aleksandra II w stosunku do Królestwa Polskiego miały charakter wyłącznie represyjny. Zmieniono nazwę Królestwa Polskiego na Kraj Przywiślański i zlikwidowano resztki autonomii.

Definicja: Rusyfikacja oznaczała systematyczne działania władz carskich zmierzające do wynarodowienia Polaków poprzez narzucanie języka rosyjskiego w administracji, szkolnictwie i życiu publicznym.

Szczególnie dotkliwy był okres tzw. nocy apuchtinowskiej, kiedy kurator Aleksandr Apuchtin prowadził intensywną rusyfikację szkolnictwa. W tym czasie tylko 12% dzieci uczęszczało do szkół elementarnych, a w całym Królestwie działało zaledwie 120 szkół średnich.

W zaborze pruskim sytuacja Polaków również uległa pogorszeniu, szczególnie po zjednoczeniu Niemiec w 1871 roku. Rozpoczął się okres Kulturkampfu i rugów pruskich, które miały na celu germanizację ludności polskiej.

Przykład: Rugi pruskie polegały na masowym wysiedlaniu z zaboru pruskiego Polaków pochodzących z innych zaborów, co rozpoczęło się w 1885 roku.

Odmiennie wyglądała sytuacja w Galicji, która od 1867 roku cieszyła się szeroką autonomią. Mimo gospodarczego zacofania, region ten stał się centrum polskiego życia kulturalnego i politycznego.

Społeczeństwo polskie reagowało na represje poprzez organizowanie tajnego nauczania, tworzenie organizacji oświatowych jak Polska Macierz Szkolna czy Uniwersytet Latający. Te inicjatywy miały kluczowe znaczenie dla zachowania polskiej tożsamości narodowej w okresie wzmożonej rusyfikacji i germanizacji.

Polityka germanizacyjna w zaborze pruskim stanowiła systematyczny atak na polską tożsamość narodową. Kulturkampf wprowadzony przez Bismarcka był szczególnie dotkliwy dla polskiej społeczności. Władze pruskie systematycznie usuwały język polski ze szkół, urzędów i życia publicznego, zastępując go niemieckim. Wprowadzono także zakaz używania polskich nazw geograficznych i zmuszano do germanizacji nazwisk.

Definicja: Kulturkampf to polityka zwalczania wpływów Kościoła katolickiego i polskości w państwie pruskim, zapoczątkowana przez kanclerza Otto von Bismarcka w latach 70. XIX wieku.

Polacy rozwinęli skuteczne formy oporu przeciw germanizacji. Szczególnie ważna była działalność Piotra Wawrzyniaka, który zakładał polskie banki i spółdzielnie kredytowe. Symbolem walki stał się Michał Drzymała, który w odpowiedzi na zakaz budowy domu zamieszkał w wozie cyrkowym. Strajk dzieci we Wrześni przeciw niemieckojęzycznej nauce religii pokazał determinację najmłodszego pokolenia w obronie polskości.

Powstały liczne organizacje samoobrony ekonomicznej i kulturalnej. Towarzystwo Czytelni Ludowych prowadziło szeroką działalność oświatową, zakładając biblioteki i czytelnie. Polskie banki i spółdzielnie wspierały finansowo walkę o utrzymanie polskich majątków ziemskich zagrożonych wykupem przez Komisję Kolonizacyjną.

Pod koniec XIX wieku na ziemiach polskich ukształtowały się główne nurty polityczne. Ruch socjalistyczny reprezentowany był przez Polską Partię Socjalistyczną $PPS$ z Józefem Piłsudskim na czele oraz Socjaldemokrację Królestwa Polskiego i Litwy $SDKPiL$.

Przykład: PPS łączyła postulaty społeczne z dążeniem do niepodległości, podczas gdy SDKPiL koncentrowała się na rewolucji społecznej, uznając kwestię narodową za drugorzędną.

Ruch narodowy skupiony wokół Narodowej Demokracji $endecji$ z Romanem Dmowskim jako głównym ideologiem, kładł nacisk na jedność narodową i walkę o zachowanie polskości metodami politycznymi. Program endecji został wyłożony w "Myślach nowoczesnego Polaka", gdzie Dmowski przedstawił koncepcję egoizmu narodowego.

Ruch ludowy najprężniej rozwijał się w Galicji, gdzie w 1895 roku powstało Stronnictwo Ludowe, przekształcone później w Polskie Stronnictwo Ludowe. Reprezentował interesy chłopów i dążył do reform agrarnych oraz poprawy sytuacji mieszkańców wsi.

Rewolucja 1905 roku na ziemiach polskich była częścią szerszego ruchu społecznego w Imperium Rosyjskim. Wydarzenia zapoczątkowane "krwawą niedzielą" w Petersburgu szybko rozprzestrzeniły się na tereny Królestwa Polskiego.

Highlight: Najważniejszymi osiągnięciami rewolucji 1905 roku dla Polaków były: możliwość zakładania prywatnych szkół polskich, złagodzenie polityki rusyfikacyjnej oraz wprowadzenie polskich przedstawicieli do Dumy Państwowej.

Wystąpienia rewolucyjne objęły główne ośrodki przemysłowe: Warszawę, Łódź, Białystok i Zagłębie Dąbrowskie. Polacy wysuwali zarówno postulaty społeczne $poprawa warunków pracy$, jak i narodowe $polonizacja szkół i urzędów$. Szczególnie ważny był strajk szkolny, podczas którego młodzież domagała się przywrócenia języka polskiego jako wykładowego.

Mimo że rewolucja została stłumiona, przyniosła pewne ustępstwa ze strony władz carskich. Złagodzono politykę rusyfikacyjną, zezwolono na działalność Polskiej Macierzy Szkolnej i wprowadzono większą tolerancję religijną.

Kultura polska w okresie zaborów rozwijała się mimo braku własnego państwa. Szczególną rolę odegrała inteligencja, która wzięła na siebie odpowiedzialność za zachowanie i rozwój polskiej tożsamości narodowej.

Słownictwo: Pozytywizm warszawski - nurt w kulturze polskiej propagujący pracę organiczną i pracę u podstaw jako metody rozwoju społeczeństwa w warunkach zaborów.

Literatura tego okresu pełniła funkcję patriotyczną i społeczną. Henryk Sienkiewicz tworzył powieści historyczne "ku pokrzepieniu serc" $Trylogia, Krzyżacy$, podczas gdy Bolesław Prus i Eliza Orzeszkowa w swoich dziełach podejmowali aktualne problemy społeczne.

Szczególnie ważnym ośrodkiem kultury polskiej stała się Galicja, gdzie dzięki autonomii mogły rozwijać się polskie instytucje naukowe i kulturalne. Działały tam polskie uniwersytety we Lwowie i Krakowie oraz Akademia Umiejętności. W sztuce dominował nurt młodopolski, reprezentowany przez takich twórców jak Stanisław Wyspiański i Jan Matejko.

Koniec XIX wieku przyniósł znaczący rozwój techniczny i kulturalny na ziemiach polskich po Wiośnie Ludów. W tym okresie nastąpił szczególny rozkwit prasy i literatury popularnej, które stały się głównym nośnikiem informacji i rozrywki dla społeczeństwa. Czasopisma takie jak "Tygodnik Ilustrowany" czy "Kurier Warszawski" docierały do coraz szerszego grona czytelników, kształtując opinię publiczną i promując narodową kulturę.

Definicja: Ogródki jordanowskie to pierwsze w Polsce place zabaw i tereny rekreacyjne dla dzieci i młodzieży, założone przez dr. Henryka Jordana w Krakowie w 1889 roku.

Przełomowym momentem w rozwoju techniki była działalność Kazimierza Prószyńskiego, pioniera kinematografii polskiej. Jego wynalazki, takie jak pleograf $1894$ i aeroskop $1909$, znacząco przyczyniły się do rozwoju światowej kinematografii. Prószyński stworzył również pierwszy na świecie aparat do wyświetlania filmów z obrazem i dźwiękiem.

Niezwykle istotny był również rozwój kultury fizycznej. Dr Henryk Jordan, zakładając pierwsze ogródki jordanowskie w Krakowie, zapoczątkował ruch promujący aktywność fizyczną wśród młodzieży. Równolegle, Andrzej Małkowski wprowadził na ziemie polskie ideę skautingu, adaptując ją do polskich warunków i tworząc podwaliny pod przyszły ruch harcerski.

W czasie zaborów, mimo reform Aleksandra II i późniejszych represji za czasów Aleksandra III Romanowa, polska kultura i edukacja nieustannie się rozwijały. Szczególnie widoczne było to w okresie po powstaniu styczniowym, gdy społeczeństwo, pozbawione możliwości walki zbrojnej, skupiło się na pracy organicznej i rozwoju kulturalnym.

Przykład: Skauting polski, zainicjowany przez Andrzeja Małkowskiego, łączył elementy wychowania patriotycznego z rozwojem sprawności fizycznej, co było szczególnie istotne w kontekście dążeń niepodległościowych.

Rozwój prasy i literatury popularnej w tym okresie nie tylko służył rozrywce, ale przede wszystkim był narzędziem zachowania tożsamości narodowej. Czasopisma często przemycały treści patriotyczne, wykorzystując różne formy kamuflażu przed cenzurą zaborców. Literatura popularna, dostępna dla szerszych mas, pełniła podobną funkcję, łącząc wartości edukacyjne z patriotycznymi.

Postęp techniczny, szczególnie w dziedzinie rejestracji dźwięku i obrazu, umożliwił dokumentowanie polskiej kultury i historii. Wynalazki Prószyńskiego nie tylko przyczyniły się do rozwoju światowej kinematografii, ale także pozwoliły na zachowanie cennych materiałów dokumentujących życie Polaków pod zaborami.