Gospodarka i handel w złotym wieku

W XV wieku nastąpił podział Europy na dwa segmenty: zachodni - miejsko-rzemieślniczy i wschodni - rolniczy. Miasta zachodniej Europy transportowały żywność na wschód, a zapotrzebowanie na nią doprowadziło do inflacji. Polska w XV wieku stała się "spichlerzem Europy", a szlachta powiększała folwarki i zmieniała chłopom czynsz na pańszczyznę, by zwiększyć sprzedaż zboża.

System folwarczno-pańszczyźniany oznaczał, że chłopi dostawali ziemię, a w zamian odrabiali pańszczyznę na folwarkach. System ten stał się niekorzystny, ponieważ chłopi stawali się zależni od panów, a od XVII wieku panowie zbytnio obciążali ich pańszczyzną.

Definition: Folwark - duże gospodarstwo rolne, nastawione na produkcję towarową, charakterystyczne dla gospodarki feudalnej.

Handel przez Gdańsk odgrywał kluczową rolę w gospodarce Rzeczypospolitej w XVI wieku. Od XV do XVIII wieku Gdańsk był najważniejszym polskim portem. Wysyłano do niego Wisłą zboże, drewno, towary rolne i leśne, np. skóry, futra, len, masło. Gdańscy kupcy byli pośrednikami między Polską a zagranicą. Za pieniądze uzyskane ze sprzedaży kupowano w Gdańsku produkty przywiezione z Zachodu: wino, jedwab, sukno, przyprawy korzenne czy broń, a także meble.

Example: Typowe towary eksportowane z Polski przez Gdańsk to zboże, drewno, skóry i futra, podczas gdy importowano luksusowe dobra jak wino, jedwab czy przyprawy.

Renesans w Polsce i Unia Lubelska

Rozkwit odrodzenia w czasach zygmuntowskich przejawiał się w wielu dziedzinach. Zygmunt Stary dokonania obejmowały przebudowę zamku na Wawelu w stylu renesansowym. Ożenił się z włoską księżniczką Boną, z którą przybyli uczeni i artyści włoscy. Zygmunt August powiększył królewską bibliotekę oraz sprowadził brukselską kolekcję arrasów.

Highlight: Kaplica Zygmuntowska na Wawelu powstała w 16 wieku i jest jednym z najwybitniejszych przykładów architektury renesansowej w Polsce.

Architektura renesansowa w Polsce rozwijała się dynamicznie. Powstały takie dzieła jak zamek w Baranowie Sandomierskim, zwany "małym Wawelem", kamienice i ratusze w Poznaniu, Tarnowie, Lublinie oraz Sandomierzu. Zamość został zbudowany jako renesansowe miasto od podstaw przez Jana Zamoyskiego.

Literatura polska przeżywała rozkwit. Mikołaj Rej tworzył dialogi o polityce, traktaty i żartobliwe wierszyki. Jan Kochanowski, uznawany za ojca poezji polskiej, pisał fraszki i treny. Andrzej Frycz Modrzewski stworzył dzieło polityczne "O poprawie Rzeczypospolitej".

Quote: "Czego chcesz od nas, Panie, za Twe hojne dary?" - Jan Kochanowski, fragment "Pieśni XXV" $Księgi wtóre$

Oświata rozwijała się poprzez szkoły parafialne, protestanckie gimnazja humanistyczne oraz kolegia jezuickie. Założono uniwersytet w Wilnie $1579$ i Akademię Zamojską.

Unia Lubelska, zawarta w 1569 roku, była kluczowym wydarzeniem w historii Polski i Litwy. Panowanie Zygmunta Augusta doprowadziło do zawarcia unii realnej między Polską a Litwą, tworząc Rzeczpospolitą Obojga Narodów. Unia ta zmieniła dotychczasową unię personalną na realną, tworząc jedno państwo z wspólnym władcą, sejmem, polityką zagraniczną i monetą, zachowując jednocześnie odrębne urzędy, prawa i języki.

Vocabulary: Unia realna - połączenie dwóch państw w jeden organizm państwowy, z zachowaniem pewnej autonomii części składowych.

Skutki unii były dalekosiężne. Rzeczpospolita stała się państwem wielonarodowym, w którym żyli Polacy, Rusini, Niemcy, Litwini, Żydzi i inne narodowości. Istniały różne religie i wyznania, a szlachta była uprzywilejowana. Po śmierci Zygmunta Augusta w 1572 roku nastąpił okres bezkrólewia, podczas którego konfederacje wojewódzkie dbały o porządek i sądy, a prymas Polski został zastępcą króla. Wprowadzono wolną elekcję jako sposób wyboru nowego władcy, a sejm uchwalił konfederację warszawską, gwarantującą tolerancję religijną.

Example: Konfederacja warszawska z 1573 roku była aktem prawnym gwarantującym swobodę wyznania szlachcie w Rzeczypospolitej, co było wyjątkowe w ówczesnej Europie.

Czasy Zygmuntowskie (1506-1572)

Okres panowania Zygmunta I Starego i Zygmunta II Augusta, zwany złotym wiekiem kultury polskiej, przyniósł Polsce znaczący rozwój gospodarczy, polityczny i kulturalny. Zygmunt I Stary zwiększył dochody skarbu, przyjął hołd pruski i przyłączył Mazowsze do Polski w 1529 roku. Zawarł także pokój z Sułtanem Imperium Osmańskiego w 1533 roku. Jego syn, Zygmunt August, mimo sprzeciwu koronował swoją żonę na królową i podpisał układ o przyłączeniu Inflant do Polski i Litwy w 1561 roku. Brał również udział w pierwszej wojnie północnej $1563-1570$. Zmarł bezpotomnie w 1572 roku, kończąc dynastię Jagiellonów.

W tym okresie w Polsce rozwijały się różne nurty reformacji. Luteranizm przyjęło wielu mieszczan, szczególnie w Wielkopolsce, na Pomorzu, w Gdańsku i Toruniu. Kalwinizm zyskał popularność wśród części szlachty, gdyż był demokratyczny i zachęcał do bogacenia się. Arianie $bracia polscy$ odłączyli się od kalwinistów, byli pacyfistami i odrzucali wiarę w Trójcę Świętą.

Highlight: Reakcja katolików na reformację była stosunkowo łagodna. Szlachta sprzeciwiała się prześladowaniu protestantów ze względu na ideę szlacheckiej równości i wolności.

Jezuici przybyli do Polski w 1564 roku i zakładali kolegia jezuickie, w których zachęcano do darmowej nauki. Zahamowali reformację i przekonali część szlachty do powrotu do katolicyzmu. Żydzi przybywali do Polski, uciekając przed prześladowaniami. Mieli własny parlament - Sejm Czterech Ziem. Stosunki między nimi a Polakami były na ogół pokojowe.

Vocabulary: Sejm Czterech Ziem - żydowski parlament w dawnej Polsce, reprezentujący interesy społeczności żydowskiej.

W praktyce w Polsce i na Litwie panowała tolerancja religijna. Zygmunt Stary zakazywał zmiany wiary, ale nie wymierzał kar. Zygmunt August nie zmuszał do wyznawania katolicyzmu i zniósł obowiązek wykonywania wyroków sądów duchownych przez władze świeckie.