Napaść III Rzeszy na Polskę

Sytuacja polityczna w Europie od marca 1939 roku zmierzała nieuchronnie do wojny. Polska przygotowywała się do konfliktu, opracowując Plan operacyjny "Zachód", który zakładał walkę z Niemcami przy wsparciu zachodnich sojuszników (Francji i Wielkiej Brytanii).

Mimo militarnych przeciwwskazań, Polska zdecydowała się bronić całej liczącej 1987 km linii granicznej, co znacznie osłabiło polskie siły. Plan zakładał, że w razie niepowodzenia wojska będą wycofywać się za linię rzek Narew-Bug-Wisła-San (faza 2), a w ostateczności kierować się ku granicy z Rumunią (faza 3).

Polski sztab nie przewidział ataku z dwóch stron - granicę wschodnią zabezpieczało zaledwie 10% sił, głównie jednostki Korpusu Ochrony Pogranicza. Co gorsza, dowódcy armii nie znali szczegółów koncepcji obrony opracowanej przez sztab marszałka Rydza-Śmigłego. Pełną mobilizację ogłoszono dopiero 31 sierpnia 1939 roku - zdecydowanie za późno.

Warto wiedzieć! Jednym z symboli bohaterskiej obrony Polski był atak na Westerplatte (1-7 września 1939), gdzie garść polskich żołnierzy przez tydzień broniła się przed przeważającymi siłami niemieckimi.

Bitwa Graniczna i losy wojny obronnej

Bitwa pod Mławą była jednym z pierwszych starć wojny obronnej Polski. Polskie wojska zostały ostatecznie okrążone, a próby kontrataku zakończyły się klęską. Na południu Niemcy już 2 września przełamali polską linię obrony pod Pszczyną, co umożliwiło im przekroczenie głównej polskiej linii obronnej.

Główny atak sił III Rzeszy przyjęła na siebie Armia "Łódź" dowodzona przez gen. Juliusza Rómmla. Bitwa pod Mokrą od pierwszego dnia okazała się ogromnym wyzwaniem dla Polaków, którzy ostatecznie musieli się wycofać. Do legendy przeszły zmagania o wieżę spadochronową w Katowicach.

W Bydgoszczy 3-4 września doszło do tzw. "Krwawej Niedzieli", gdy Polacy zabili około 300 hitlerowców. W odwecie Niemcy po wkroczeniu do miasta zamordowali około 1500 Polaków.

Bitwa nad Bzurą (9-22 września) uznawana jest za największe starcie wojny obronnej. Rozpoczęła się, gdy wojska gen. Kutrzeby zostały odcięte od Warszawy i postanowiły przebić się do niej. Mimo początkowych sukcesów, przewaga niemiecka była zbyt duża.

Zapamiętaj! Obrona Wizny (8-10 września) przeszła do historii jako "Polskie Termopile" - niewielki oddział kpt. Władysława Raginisa bohatersko powstrzymywał Korpus Pancerny gen. Guderiana.

17 września 1939 roku Armia Czerwona niespodziewanie zaatakowała Polskę od wschodu. Wielka Brytania i Francja nie zareagowały na ten atak, uznając, że ich zobowiązania wobec Polski dotyczą tylko konfliktu z Niemcami. Na tajnej konferencji w Abbeville 12 września Sojusznicza Rada Wojenna podjęła decyzję o nieatakowaniu III Rzeszy, rozpoczynając na Zachodzie tzw. "Dziwną wojnę".

Główne przyczyny klęski Polski to: przewaga technologiczna i organizacyjna wojsk niemieckich, brak pomocy zachodnich sojuszników, uderzenie Armii Czerwonej na zaplecze wojsk polskich oraz brak łączności między polskimi oddziałami.

Kampania francuska i podbój Skandynawii

Wiosną 1940 roku Hitler postanowił rozszerzyć działania wojenne. 9 kwietnia 1940 roku wojska niemieckie zaatakowały Danię i Norwegię. Opanowanie Danii zajęło zaledwie jeden dzień, natomiast walki w Norwegii trwały dwa miesiące.

W obronie Norwegii wzięły udział oddziały francuskie, brytyjskie i polskie. Najcięższe walki rozegrały się w północnej części kraju o strategiczny port w Narwiku. Dzięki wsparciu aliantów Norwedzy stawiali zacięty opór, ale ostatecznie musieli ulec przeważającym siłom niemieckim.

Po zabezpieczeniu północnej flanki Niemcy przystąpili do realizacji planu ataku na Francję, znanego jako "Fall Gelb". W przeciwieństwie do działań z I wojny światowej, strategia niemiecka tym razem zakładała błyskawiczny atak przez uważane za nieprzejezdne dla czołgów Ardeny, co zaskoczyło francuskie dowództwo.

Ciekawostka: Błyskawiczne sukcesy niemieckie w kampanii skandynawskiej i francuskiej były możliwe dzięki nowatorskiej strategii wojny błyskawicznej (Blitzkrieg), polegającej na szybkich, skoordynowanych atakach czołgów, lotnictwa i piechoty zmotoryzowanej.

Niemieckie oddziały pancerne przełamały francuską obronę i szybko odcięły część sił alianckich, zmuszając Brytyjczyków do ewakuacji z plaży Dunkierka. Było to zarówno militarne niepowodzenie, jak i psychologiczne zwycięstwo - udało się uratować ponad 300 tysięcy żołnierzy, którzy później wrócili do walki.

Bitwa o Anglię i wojna na Bałkanach

Bitwa o Anglię (10 lipca - 31 października 1940) stanowiła pierwszą poważną porażkę Hitlera. Do ataków na Wielką Brytanię Niemcy skierowali około 1500 bombowców i 1000 myśliwców, podczas gdy RAF mógł wystawić jedynie około 800 myśliwców. Brytyjczykom przewagę dawał jednak dobrze zorganizowany system obronny.

Do decydującego starcia doszło 15 września 1940 roku, gdy lotnicy RAF odparli nalot niemal 500 samolotów niemieckich na Londyn. Brytyjskie zwycięstwo było możliwe dzięki determinacji społeczeństwa, znakomicie zorganizowanej obronie przeciwlotniczej, lepszemu przemysłowi lotniczemu oraz pomocy materialnej od Stanów Zjednoczonych.

Ważne! Brytyjskie radar i system naprawy uszkodzonych maszyn okazały się kluczowe dla zwycięstwa w bitwie o Anglię - pierwszej porażce Luftwaffe w II wojnie światowej.

Jesienią 1940 roku Włosi zaatakowali Grecję, ale ponieśli klęskę, a siły greckie zajęły nawet część Albanii. W marcu 1941 roku w Jugosławii doszło do wojskowego zamachu stanu, po którym nowy rząd zerwał porozumienie z III Rzeszą. W odpowiedzi, 6 kwietnia 1941 roku armia niemiecka zaatakowała Jugosławię i Grecję, błyskawicznie rozbijając ich siły zbrojne.

Pod kontrolą Niemiec powstało Niezależne Państwo Chorwackie na czele z Ante Pavelićem - przywódcą chorwackich nacjonalistów (ustaszy). Ostatnim etapem walk było zajęcie Krety przez niemieckich spadochroniarzy, co zabezpieczyło południową flankę III Rzeszy przed planowanym atakiem na ZSRR.

W listopadzie 1940 roku, podczas spotkania Ribbentropa i Mołotowa, wzrosło napięcie między Stalinem a Hitlerem. Gromadzenie wojsk sowieckich przy granicy niemieckiej i rumuńskiej skłoniło Hitlera do opracowania planu ataku na ZSRR, znanego jako "Barbarossa".

Front wschodni i walki w Afryce

Ofensywa na Moskwę (30 września 1941 - 20 kwietnia 1942) została spowolniona przez jesienne deszcze, które zamieniły drogi w błotniste pułapki. Zimą temperatura spadała nawet do -40 stopni, a armia hitlerowska nie była przystosowana do tak surowych warunków. 6 grudnia 1941 roku ruszył kontratak Armii Czerwonej pod Moskwą, koordynowany przez gen. Gieorgija Żukowa. Była to pierwsza duża porażka wojsk niemieckich na lądzie.

Bitwa pod Stalingradem (17 lipca 1942 - 2 lutego 1943) stanowiła punkt zwrotny wojny. Hitler chciał zdobyć Kaukaz oraz pola naftowe w Baku. Podczas operacji "Uran" potężna ofensywa sowiecka otoczyła niemieckie wojska w Stalingradzie. 2 lutego 1943 roku feldmarszałek von Paulus skapitulował, a 90 tysięcy niemieckich żołnierzy trafiło do niewoli.

Zapamiętaj! Bitwa na Łuku Kurskim (5 lipca - 23 sierpnia 1943) była największym starciem pancernym w historii. Zwycięstwo Armii Czerwonej ostatecznie odebrało Niemcom inicjatywę strategiczną na froncie wschodnim.

W Afryce Północnej Afrika Korps pod dowództwem gen. Erwina Rommla początkowo odnosił sukcesy, wypierając Brytyjczyków z Cyrenajki. Siły państw Osi otoczyły też Tobruk, skutecznie broniony przez oddziały australijskie i polską Samodzielną Brygadę Strzelców Karpackich.

Przełomowa okazała się II bitwa pod El-Alamejn (23 października - 11 listopada 1942), zakończona pełnym sukcesem aliantów. Operacja "Torch" - pierwszy duży desant sił amerykańskich i brytyjskich w Afryce Północnej - rozpoczęła się nocą z 7 na 8 listopada 1942 roku. Oddziały amerykańskie pod dowództwem gen. Dwighta Eisenhowera zajęły Algierię i Maroko.

Równolegle toczyła się Bitwa o Atlantyk (wrzesień 1939 - maj 1945), w której niemieckie U-Booty stosowały taktykę "wilczych stad". Przełomowym momentem był maj 1943 roku, gdy Niemcy stracili aż 41 okrętów podwodnych dzięki ulepszonej technologii aliantów (radary, sonary, lotnictwo dalekiego zasięgu).

Atak na Pearl Harbor i polityka okupacyjna Niemiec

7 grudnia 1941 roku Japończycy bez wypowiedzenia wojny zaatakowali amerykańską bazę Pearl Harbor na Hawajach. Prezydent Franklin Delano Roosevelt niezwłocznie wypowiedział wojnę Japonii, co doprowadziło do pełnego zaangażowania USA w konflikt światowy.

Pierwsze niepowodzenie Japonii nadeszło podczas Bitwy na Morzu Koralowym (4-8 maja 1942), a następnie podczas Bitwy pod Midway (4 czerwca 1942), gdzie Japonia straciła cztery lotniskowce. Amerykanie na Pacyfiku stosowali taktykę żabich skoków, polegającą na opanowaniu wybranych wysp, na których budowano lotniska i bazy wykorzystywane do kolejnych ataków.

Ważne! Od połowy 1944 roku japońskie siły stosowały samobójcze ataki kamikaze, w których piloci celowo uderzali swoimi samolotami w okręty wroga, aby je zatopić.

Niemiecka polityka rasowa opierała się na przekonaniu o wyższości Germanów nad innymi grupami etnicznymi. Słowian, Żydów oraz Romów uważano za podludzi, których należało eksterminować lub zmusić do niewolniczej pracy. Do "podludzi" zaliczano również niepełnosprawnych, bezdomnych, homoseksualistów czy świadków Jehowy.

W ramach "nowego porządku" na podbitych terenach Niemcy rabowali surowce, pieniądze, dobra kultury, kontrolowali produkcję rolną i stosowali terror. W Europie Zachodniej i Skandynawii okupacja była łagodniejsza - towary kupowano zamiast rabować, a propaganda przedstawiała jako wrogów komunistów oraz polityków brytyjskich i amerykańskich.

Symbolami kolaboracji z III Rzeszą byli Vidkun Quisling w Norwegii oraz Philippe Pétain stojący na czele państwa Vichy we Francji. W Europie Wschodniej okupacja miała najbrutalniejszy charakter - Generalny Plan Wschodni zakładał wymordowanie wszystkich Żydów i większości Słowian z terenów na zachód od Uralu.

Ruch oporu i Holokaust

W odpowiedzi na brutalną okupację w całej Europie zaczął kształtować się ruch oporu. Członkowie podziemia zajmowali się wywiadem, organizowali akcje sabotażowe oraz prowadzili antyniemiecką propagandę. W Polsce i Jugosławii ruch oporu miał charakter masowy, podczas gdy w Norwegii czy Holandii był bardziej elitarny.

We Francji opór przyjął formę Résistance - francuskiego państwa podziemnego podporządkowanego londyńskiemu Komitetowi Wolnej Francji, a także partyzantki komunistycznej. Po lądowaniu aliantów w Europie Francuzi utworzyli liczne oddziały zbrojne, dzięki którym w 1944 roku samodzielnie wyzwolili Paryż.

Warto zapamiętać! Kobiety odgrywały ważną rolę w ruchu oporu, działając jako kurierki, sanitariuszki, a czasem również jako bezpośrednie uczestniczki akcji zbrojnych.

Realizacja planu zagłady Żydów rozpoczęła się od ich oznaczenia - w grudniu 1939 roku nakazano wszystkim Żydom powyżej 10 roku życia nosić na ubraniach żółtą gwiazdę Dawida. Hitlerowcy konfiskowali majątek gmin i przedsiębiorstw żydowskich, wprowadzali nakaz pracy dla mężczyzn, a następnie przesiedlali ludność do gett.

Einsatzgruppen - specjalne grupy operacyjne - aresztowały i rozstrzeliwały Żydów, często podburzając miejscową ludność przeciwko nim. Do największych masakr doszło w Ponarach niedaleko Wilna (około 60 tysięcy ofiar), koło Rygi (38 tysięcy ofiar) oraz w Babim Jarze koło Kijowa (33 tysiące ofiar).

20 stycznia 1942 roku na konferencji w Wannsee najwyżsi rangą niemieccy urzędnicy pod przewodnictwem Reinharda Heydricha podjęli decyzję o "ostatecznym rozwiązaniu kwestii żydowskiej". Plan przeprowadzenia ludobójstwa przygotowało biuro kierowane przez Adolfa Eichmanna. W obozach zagłady takich jak Chełmno, Sobibór, Bełżec, Treblinka, Auschwitz-Birkenau i Majdanek zginęło około 6 milionów europejskich Żydów.

Zagłada i pomoc Żydom

Naziści stworzyli system obozów zagłady, w których mordowano ludzi w komorach gazowych przy użyciu cyklonu B lub spalin. Główne "fabryki śmierci" działały w Chełmnie (od grudnia 1941 r.), Sobiborze (do 1943 r.), Bełżcu (do 1943 r.) i Treblince (do 1943 r.). Masowe mordy przeprowadzano także w obozach koncentracyjnych Auschwitz-Birkenau i Majdanek.

Żydzi nie pozostali bierni wobec zagłady. Największym zbrojnym wystąpieniem było powstanie w getcie warszawskim (19 kwietnia - 16 maja 1943 r.), na czele którego stał Mordechaj Anielewicz. Oprócz Żydowskiej Organizacji Bojowej (ŻOB) działał również prawicowy Żydowski Związek Wojskowy (ŻZW) kierowany przez Pawła Frenkla. Żydzi gromadzili broń, budowali podziemne bunkry i tunele, nawiązywali kontakt z polskim podziemiem.

Pamiętaj! Symbolicznym końcem powstania w getcie warszawskim było wysadzenie przez Niemców Wielkiej Synagogi przy ulicy Tłomackie 16 maja 1943 roku.

Wielu ludzi różnych narodowości ryzykowało życie, aby ratować Żydów. W Polsce działała Rada Pomocy Żydom "Żegota" pod kierownictwem Juliana Grobelnego. Szczególnie zasłużyła się Irena Sendlerowa, która wydostała z getta około 2500 żydowskich dzieci. Jan i Antonina Zabińscy ukrywali uciekinierów z getta w warszawskim zoo. Schronienie Żydom oferowały także zakony i sierocińce prowadzone przez Kościoły chrześcijańskie.

Na Węgrzech działał dyplomata Raul Wallenberg, który wystawiał dokumenty chroniące Żydów. Na Litwie podobną pomoc niósł konsul japoński Chiune Sugihara. W Niemczech przedsiębiorca i członek NSDAP Oskar Schindler ocalił od zagłady blisko 1000 Żydów, zatrudniając ich w swojej fabryce.

Niestety, rodziny pomagające Żydom często płaciły za to najwyższą cenę. Przykładem jest rodzina Ulmów z Markowej, rozstrzelana za ukrywanie ośmiorga Żydów.

Wielka koalicja antyhitlerowska

W marcu 1941 roku amerykański Kongres przyjął ustawę Lend-Lease Act, dzięki której prezydent Roosevelt mógł przekazywać sprzęt wojenny państwom walczącym przeciwko państwom Osi. Według słów Roosevelta, Stany Zjednoczone stały się "arsenałem demokracji".

14 sierpnia 1941 roku Roosevelt i Churchill podpisali Kartę Atlantycką - deklarację przedstawiającą wizję powojennego świata. Podczas II wojny światowej Kartę podpisało 46 państw, w tym Polska i ZSRS. W ten sposób ukształtowała się wielka koalicja: USA, Wielka Brytania i ZSRS.

Warto wiedzieć! Na konferencji w Casablance w styczniu 1943 roku ustalono, że wojna będzie prowadzona aż do bezwarunkowej kapitulacji państw Osi, wykluczając jakiekolwiek rokowania z ich przywódcami.

Do pierwszej konferencji Wielkiej Trójki (Stalin, Roosevelt, Churchill) doszło w dniach 28 listopada - 1 grudnia 1943 roku w Teheranie. Ustalono tam, że Niemcy zostaną podzielone na strefy wpływów, granica między Polską a ZSRS będzie przebiegać wzdłuż linii Curzona, a główne siły amerykańsko-brytyjskie wylądują we Francji, tworząc drugi front.

Na froncie wschodnim przełomowa okazała się bitwa na Łuku Kurskim (5 lipca - 23 sierpnia 1943 roku), w ramach której doszło do największej bitwy pancernej w historii pod Prochorowką. W lipcu 1944 roku ruszyła wielka ofensywa sowiecka, operacja "Bagration", która doprowadziła do rozbicia wojsk niemieckich na centralnym odcinku frontu.

Tymczasem alianci lądowali we Włoszech. 10 lipca 1943 roku przeprowadzili desant na Sycylii, co doprowadziło do przewrotu politycznego we Włoszech i obalenia Mussoliniego. W maju 1944 roku polskie jednostki 2. Korpusu PSZ zdobyły wzgórze Monte Cassino, otwierając aliantom drogę na Rzym, który został zajęty 4 czerwca 1944 roku.

Utworzenie drugiego frontu i koniec wojny

6 czerwca 1944 roku alianci przeprowadzili lądowanie w Normandii (operacja "Overlord") pod dowództwem gen. Dwighta Eisenhowera. Niemcy byli zaskoczeni, spodziewając się ataku w okolicach Calais. Do ciężkich walk doszło w lipcu pod Falaise, gdzie zniszczono dużą część niemieckich jednostek pancernych. 19 sierpnia w Paryżu wybuchło powstanie i Francuzi sami wyzwolili swoją stolicę.

Na konferencji w Jałcie (4-11 lutego 1945 roku) ustalono, że Niemcy zostaną czasowo podzielone na 4 strefy okupacyjne, zapłacą reparacje wojenne w wysokości 20 miliardów dolarów, a hitlerowscy zbrodniarze zostaną postawieni przed sądem.

Zapamiętaj! Symbolem końca wojny w Europie stał się akt kapitulacji podpisany 7 maja 1945 roku przez gen. Alfreda Jodla, a następnie powtórzony 8 maja. Ta data uznawana jest za oficjalny koniec II wojny światowej w Europie.

Walki na Pacyfiku trwały dłużej. Amerykanie stosowali taktykę "żabich skoków", polegającą na opanowaniu kluczowych wysp w kolejnych archipelagach. W czerwcu 1944 roku rozpoczęli desant na wyspę Saipan w archipelagu Mariany, a w listopadzie rozpoczęli naloty na Japonię. Japończycy odpowiedzieli samobójczymi atakami kamikaze.

Aby przyspieszyć kapitulację Japonii, prezydent Truman nakazał zrzucić bomby atomowe: 6 sierpnia 1945 roku na Hiroszimę ("Little Boy") i 9 sierpnia na Nagasaki ("Fat Man"). W wyniku tych ataków zginęło ponad 200 tysięcy cywilów.

2 września 1945 roku na pokładzie pancernika "Missouri" japoński minister spraw zagranicznych Mamoru Shigemitsu podpisał akt kapitulacji Japonii, co oznaczało oficjalny koniec II wojny światowej.