Kontekst historyczny i struktura utworu
"Mendel Gdański" powstał w czasie narastającego napięcia między Polakami a Żydami. Koniec XIX wieku to moment, gdy idea asymilacji (czyli kulturowego i narodowego zintegrowania obu społeczności) traciła na znaczeniu. Zakorzenione antyżydowskie przesądy prowadziły do wzrostu nieufności i wrogości, czego efektem były uliczne napaści i ataki na żydowskie domy.
Utwór Konopnickiej to nowela realistyczna, określana przez autorkę jako "obrazek" z XIX-wiecznej rzeczywistości. Akcja rozgrywa się w żydowskiej dzielnicy Warszawy i ukazuje fragment życia Mendla, które zostaje brutalnie zakłócone przez antyżydowskie zamieszki.
Plan wydarzeń obejmuje spokojne życie Mendla w Warszawie, pierwsze sygnały o antyżydowskich wystąpieniach, smutną przygodę jego wnuka Kubusia, kluczową rozmowę z zegarmistrzem, napad na warsztat Mendla i wreszcie zmianę jego uczuć wobec miasta i jego mieszkańców.
Kluczowy motyw: Nowela pokazuje, jak człowiek zasymilowany, czujący się częścią społeczeństwa, zostaje nagle odrzucony przez to samo społeczeństwo tylko ze względu na swoje pochodzenie.