Tło historyczne i konstrukcja utworu
Konopnicka napisała "Mendla Gdańskiego" w 1890 roku, w okresie nasilającego się antysemityzmu. Idea asymilacji Żydów jako "Polaków mojżeszowego wyznania" traciła na znaczeniu w zderzeniu z zakorzenionymi przesądami. Narastająca wrogość przejawiała się w atakach ulicznych i niszczeniu żydowskich domów.
"Mendel Gdański" to utwór realistyczny, określany przez autorkę jako "obrazek" z XIX-wiecznej rzeczywistości. Jest to nowela episka, której czas i miejsce akcji to koniec XIX wieku, żydowska dzielnica Warszawy. Konstrukcja utworu służy ukazaniu tragedii człowieka pozbawionego godności przez bezmyślnych mieszkańców miasta.
Plan wydarzeń noweli obejmuje spokojne życie Mendla w Warszawie, pierwsze sygnały wystąpień antyżydowskich, smutną przygodę jego wnuka Kubusia, kluczową rozmowę z zegarmistrzem, napad na warsztat Mendla oraz bolesną zmianę jego uczuć do miasta i jego mieszkańców.
💡 Warto zwrócić uwagę, jak Konopnicka w "Mendlu Gdańskim" pokazuje proces rozpadu więzi społecznej - od spokojnego współistnienia, przez narastające napięcie, aż po przemoc i utratę zaufania. Ta progresja może być analizowana jako uniwersalny schemat tworzenia się uprzedzeń społecznych.