Kluczowe pojęcia oświecenia

Epoka oświecenia przyniosła ze sobą szereg kluczowych pojęć filozoficznych i światopoglądowych, które ukształtowały myślenie ówczesnych ludzi. Do najważniejszych z nich należą:

1. Racjonalizm - przekonanie, że najważniejszym narzędziem poznania jest rozum. Wiązało się to z zakwestionowaniem roli uczucia i wiary oraz odrzuceniem autorytetu Kościoła.
2. Empiryzm - pogląd głoszący, że rzeczywistość można poznać za pomocą doświadczenia zmysłowego, zarówno wewnętrznego, jak i zewnętrznego. Doświadczenie stanowi podstawę rozumowania.
3. Deizm - przekonanie o istnieniu bezosobowego Boga, który stworzył świat funkcjonujący jak maszyna, ale nie ingeruje w jego działanie. Przeciwieństwem deizmu jest ateizm, negujący istnienie Boga.
4. Utylitaryzm - pogląd etyczny, według którego czyn jednostki jest dobry wtedy, gdy przyczynia się do szczęścia ogółu.

Definition: Empiryzm definicja Oświecenie: Pogląd filozoficzny głoszący, że źródłem poznania jest doświadczenie zmysłowe.

Vocabulary: Sensualizm oświecenie definicja: Kierunek filozoficzny uznający wrażenia zmysłowe za jedyne źródło poznania.

Highlight: Racjonalizm oświecenie i empiryzm oświecenie to dwa kluczowe nurty filozoficzne epoki, kładące nacisk na rozum i doświadczenie w procesie poznania.

Literatura oświecenia i jej nurty

Literatura oświecenia charakteryzowała się specyficznymi cechami, które odzwierciedlały ducha epoki. Do głównych cech należały:

1. Nastawienie dydaktyczne - literatura miała wychowywać czytelnika, np. poprzez satyry ośmieszające wady.
2. Wskazywanie nowych idei i postaw godnych naśladowania - propagowano racjonalizm, potępiano nietolerancję religijną i zacofanie szlachty.
3. Propagowanie reform - postulowano zniesienie porządku feudalnego i równość stanów.
4. Dostarczanie rozrywki pobudzającej do refleksji.

W literaturze oświecenia w Polsce rozwinęły się trzy główne nurty:

1. Klasycyzm - związany z przekonaniem o doniosłej roli słowa jako narzędzia oddziaływania na społeczeństwo. Przedstawicielami byli Ignacy Krasicki i Stanisław Trembecki.
2. Sentymentalizm - ukazujący uczuciową stronę człowieka i powrót do natury. Poruszał tematy miłości, natury i idealnego życia na wsi. Głównym przedstawicielem był Franciszek Karpiński.
3. Rokoko - tworzący utwory o lżejszym charakterze, służące przede wszystkim rozrywce, ale zachowujące elegancję. Przedstawicielem był Franciszek Dionizy Kniaźnin.

Example: Literatura oświecenia przykłady: "Hymn do miłości ojczyzny" Ignacego Krasickiego $klasycyzm$, "Laura i Filon" Franciszka Karpińskiego $sentymentalizm$.

Highlight: Cechy literatury oświecenia obejmowały dydaktyzm, propagowanie reform i dostarczanie refleksyjnej rozrywki.

Motywy w literaturze oświecenia

Literatura oświecenia w Europie i Polsce charakteryzowała się kilkoma dominującymi motywami, które odzwierciedlały wartości i ideały epoki:

1. Ojczyzna - była przedmiotem troski patriotów, szczególnie po I rozbiorze Polski. Uważana za najwyższą wartość, co widać w utworach takich jak "Hymn do miłości ojczyzny" czy "Zepsucie" Ignacego Krasickiego.
2. Natura - ukazywana w opozycji do cywilizacji, zgodnie z postulatami m.in. Jeana-Jacques'a Rousseau. Literatura przedstawiała wyzwolenie ludzi wpisanych w rytm natury, co można zaobserwować w "Pieśniach nabożnych" Franciszka Karpińskiego.
3. Arkadia - idealna kraina szczęśliwości, gdzie przyroda i człowiek żyją w harmonii. Często przedstawiana jako wiejska sceneria z prostymi ludźmi lub pasterzami jako bohaterami, np. w utworze "Laura i Filon" Franciszka Karpińskiego.
4. Miłość sentymentalna - opisywana w tonie czułości, pełna tkliwych spojrzeń, potajemnych spotkań, długich rozmów i namiętnych wyznań. Przykładem jest wspomniany utwór "Laura i Filon".

Example: Najważniejsze dzieła oświecenia w Polsce to m.in. "Hymn do miłości ojczyzny" Ignacego Krasickiego oraz "Laura i Filon" Franciszka Karpińskiego.

Highlight: Twórcy oświecenia w Polsce, tacy jak Ignacy Krasicki i Franciszek Karpiński, często poruszali tematy patriotyczne i sentymentalne w swoich dziełach.

Filozofia oświecenia

Epoka oświecenia przyniosła rozkwit filozofii oraz myśli społecznej i politycznej. Do najważniejszych filozofów tego okresu należeli:

1. John Locke - twórca empiryzmu, uważał, że poznanie jest wynikiem doświadczenia poprzez zmysły $sensualizm$. Krytykował koncepcję idei wrodzonych, twierdząc, że umysł w chwili narodzin to czysta karta $tabula rasa$.
2. Immanuel Kant - twórca filozofii krytycznej, twierdził, że człowiek nie może poznać rzeczy takimi, jakie są w istocie, a jedynie takimi, na jakie pozwala rozum. Wprowadził pojęcia sądów apriorycznych i aposteriorycznych.
3. Jean-Jacques Rousseau - stworzył koncepcję wychowania jako powrotu do natury. Krytykował cywilizację, twierdząc, że zniszczyła ona naturalną dobroć człowieka.
4. Wolter - zwolennik racjonalizmu i poznania przez doświadczenie. Postulował liberalizm, tolerancję dla różnych postaw i wolność. Krytykował instytucję Kościoła.
5. Monteskiusz - twórca koncepcji trójpodziału władzy. Uważał, że prawo zostało ustanowione, aby poskromić naturalną dzikość człowieka.

Definition: Racjonalizm definicja: Pogląd filozoficzny uznający rozum za główne źródło poznania i kryterium prawdy.

Highlight: Główne idee oświecenia obejmowały empiryzm, racjonalizm, krytykę cywilizacji i postulat powrotu do natury.

Quote: Jean-Jacques Rousseau: "Człowiek urodził się wolny, a wszędzie jest w okowach."

Myśl polityczna i społeczna

Filozofowie oświeceniowi stworzyli fundamenty nowoczesnego myślenia o państwie i społeczeństwie.

Quote: "Człowiek z natury jest dobry, to cywilizacja go niszczy" - Jean-Jacques Rousseau

Highlight: Główne postulaty polityczne oświecenia:

• Liberalizm i prawa jednostki
• Tolerancja religijna
• Trójpodział władzy
• Krytyka instytucji Kościoła

Nazwa i czas trwania epoki oświecenia

Oświecenie to nazwa epoki, która dominowała w XVIII-wiecznej Europie, charakteryzując się przewagą nauki i filozofii nad wcześniejszym, uważanym za ciemny, barokiem. Epoka ta była również znana jako wiek rozumu lub wiek filozofów, a jej główną ideą był powrót myśli do świata rzeczy, połączony z optymizmem i wiarą w moc ludzkiego rozumu.

W Polsce oświecenie trwało od lat 30./40. XVIII wieku do lat 20. XIX wieku, kończąc się symbolicznie w 1822 roku wraz z wydaniem zbioru "Ballady i romanse" Adama Mickiewicza. W Europie natomiast epoka ta rozpoczęła się nieco wcześniej, na przełomie XVII i XVIII wieku, z pierwszymi tendencjami pojawiającymi się w Anglii, a zakończyła się wraz z Wielką Rewolucją Francuską w latach 1789-1799.

Highlight: Oświecenie w Polsce trwało od lat 30./40. XVIII wieku do 1822 roku, podczas gdy w Europie rozpoczęło się wcześniej i zakończyło się Wielką Rewolucją Francuską.

Definition: Co to jest oświecenie krótko: Epoka dominacji nauki i filozofii w XVIII wieku, charakteryzująca się wiarą w rozum i postęp.