Kulturkampf w zaborze pruskim

Początkowo Prusy były stosunkowo tolerancyjne wobec Polaków, jednak sytuacja drastycznie się zmieniła po zjednoczeniu Niemiec w 1871 roku. Kanclerz Otto von Bismarck zainicjował politykę Kulturkampfu (termin wprowadzony przez Rudolfa Virchowa), której celem było zniszczenie wpływów Kościoła katolickiego i likwidacja separatyzmów, które mogłyby zagrozić jedności Rzeszy.

Pierwsze uderzenie stanowił Paragraf o kazalnicy (1871), który przewidywał do dwóch lat więzienia dla duchownych krytykujących władzę podczas mszy. Następnie wprowadzono Ustawy majowe (1873-1875), które drastycznie ograniczały działalność Kościoła – regulowały kształcenie duchownych, likwidowały klasztory (poza tymi opiekującymi się chorymi) i dawały władzom prawo weta przy obsadzaniu stanowisk kościelnych.

⚠️ Warto zapamiętać: Bismarck uderzył w Kościół katolicki, ponieważ uważał go za instytucję wspierającą polskie dążenia niepodległościowe. Paradoksalnie, prześladowania religijne wzmocniły polską tożsamość narodową, która zaczęła skupiać się wokół Kościoła.

Symbolem oporu wobec Kulturkampfu stał się arcybiskup Mieczysław Ledóchowski, który za sprzeciw wobec antypolskich ustaw został aresztowany. Pod koniec lat 70. XIX wieku polityka Kulturkampfu zaczęła słabnąć, a niektóre ustawy cofnięto.

Germanizacja i walka o polskość

Po osłabieniu Kulturkampfu, polityka pruska skupiła się na bezpośredniej germanizacji. Język niemiecki stał się językiem wykładowym w szkołach (polski dopuszczano tylko na lekcjach religii), a w 1876 roku wprowadzono go jako obowiązkowy w administracji. Nauczyciele musieli składać specjalne ślubowania, że będą nauczać w duchu niemieckim i pozostaną wierni cesarzowi.

Władze pruskie konsekwentnie zwalniały polskich urzędników, zastępując ich Niemcami. Od 1903 roku wprowadzono dodatek kresowy dla urzędników wykazujących się gorliwością w germanizacji. W 1908 roku uchwalono ustawę kagańcową, która zakazywała używania języka polskiego podczas zebrań publicznych.

Polski opór przeciwko germanizacji przybrał formę strajków szkolnych. W 1901 roku we Wrześni wybuchł protest uczniów, którzy odmówili odmawiania modlitwy po niemiecku, za co zostali ukarani chłostą. W 1906 roku doszło do masowego strajku szkolnego, w którym uczestniczyło aż 75 tysięcy uczniów!

🔍 Ciekawostka: Próba germanizacji obejmowała także działania ekonomiczne. W 1885 roku przeprowadzono rugi pruskie (deportację polskich obywateli z Prus), a w 1886 roku utworzono Komisję Kolonizacyjną, której celem był skup polskich gruntów i osiedlanie na nich niemieckich osadników.

Walka o ziemię i dalsze represje w zaborze pruskim

Gdy Komisja Kolonizacyjna nie przynosiła oczekiwanych rezultatów, władze pruskie sięgnęły po bardziej radykalne środki. W 1904 roku wprowadzono nowelę osadniczą, która zakazywała tworzenia nowych polskich osad i uzależniała budowę domów od zgody władz (której Polacy nie otrzymywali). Symbolem oporu wobec tej polityki stał się Michał Drzymała, który zamieszkał w wozie cyrkowym.

W 1908 roku uchwalono ustawę wywłaszczeniową, dającą Komisji Kolonizacyjnej prawo do przymusowego odbierania polskich majątków. To jawne pogwałcenie podstawowych zasad gospodarki niemieckiej pokazuje, jak daleko władze były gotowe się posunąć w walce z polskością.

W monarchii habsburskiej (zabór austriacki) sytuacja wyglądała inaczej. Od 1859 roku zezwalano na używanie zarówno języka polskiego, jak i ruskiego. Po zmianie ministra stanu z Aleksandra von Bacha na Agenora Gołuchowskiego, wprowadzono ważne zmiany ustrojowe. Dyplom październikowy podzielił władzę ustawodawczą między parlament wiedeński a sejmy krajowe, choć patent lutowy (1861) ograniczył później kompetencje tych ostatnich.

💡 Zapamiętaj: Podczas gdy w zaborze pruskim systematycznie odbierano Polakom prawa, w monarchii habsburskiej stopniowo przyznawano im coraz większą autonomię.

Autonomia Galicji

Pierwsze posiedzenie Sejmu Krajowego z siedzibą we Lwowie odbyło się 11 kwietnia 1861 roku. Sejm posiadał szerokie kompetencje: stanowił prawo w zakresie kultury krajowej, rolnictwa, gospodarki wodnej i oświaty (Landeskultur), kontrolował administrację rządową i samorządową oraz wybierał Wydział Krajowy, który był organem przygotowawczym i wykonawczym.

Początkowo Austria tolerowała pomoc przekazywaną przez Polaków powstańcom styczniowym, jednak w 1864 roku, obawiając się Prus, wprowadziła stan oblężenia i represje. Dążenie do autonomii Galicji przyjęło różne formy wśród polskich środowisk politycznych. Konserwatyści pod przewodnictwem Agenora Gołuchowskiego opowiadali się za jak najszybszym uzyskaniem autonomii poprzez lojalność wobec Wiednia.

10 grudnia 1866 roku krakowscy konserwatyści wystosowali Adres do cesarza, deklarując: "Przy Tobie, Najjaśniejszy Panie, stoimy i stać chcemy". Lojalność ta przyniosła Galicji autonomię: wprowadzono nauczanie w języku polskim w szkołach ludowych i średnich (1867), spolonizowano szkolnictwo, utworzono resort do spraw Galicji, a Konstytucja grudniowa z 1867 roku gwarantowała szereg praw i wolności obywatelskich.

🌟 Kluczowe osiągnięcie: Galicja stała się centrum polskiej kultury, sztuki i nauki. Tylko tam mogły działać polskie szkoły, teatry, muzea i wydawnictwa. Główne ośrodki życia polityczno-kulturalnego to Kraków i Lwów. Ceną za utrzymanie autonomii było odłożenie walki o niepodległość na później.