Model przejścia demograficznego i jego fazy

Model przejścia demograficznego jest kluczowym narzędziem do zrozumienia zróżnicowania przyrostu naturalnego na świecie. Społeczeństwa w regionach wzrostu demograficznego znajdują się w II lub na początku III fazy rozwoju demograficznego, podczas gdy te z obszarów regresu - w IV lub V fazie.

Definition: Fazy rozwoju demograficznego to etapy, przez które przechodzą społeczeństwa w procesie modernizacji, charakteryzujące się różnymi poziomami urodzeń i zgonów.

Chiny stanowią szczególny przypadek, gdzie od lat 80. XX wieku obowiązywała polityka jednego dziecka, wprowadzana radykalnymi metodami, takimi jak przymusowa aborcja czy podatki od posiadania większej liczby dzieci.

Vocabulary: Wtórna eksplozja demograficzna to gwałtowny wzrost liczby ludności przy dużej liczbie kobiet w wieku rozrodczym.

Dzietność kobiet jest jednym z kluczowych czynników demograficznych. W krajach wzrostu demograficznego wynosi od 5 do 7 dzieci na kobietę, podczas gdy w krajach rozwiniętych znacznie się zmniejsza.

Example: W Nigrze współczynnik dzietności wynosi około 7 dzieci na kobietę, podczas gdy w Niemczech jest to około 1,5.

Piramida wieku i płci jest syntezą dotychczasowych procesów rozwoju demograficznego i pozwala ocenić przyszłe zjawiska oraz prognozy dotyczące przyrostu naturalnego czy zasobów siły roboczej.

Highlight: Regres demograficzny w krajach rozwiniętych objawia się m.in. starzeniem się społeczeństwa, co widać w kształcie piramidy wieku - wąskiej u podstawy, a rozbudowanej w górnej części.

Konsekwencje wzrostu i regresu demograficznego

Problemy demograficzne na świecie mają poważne konsekwencje w sferze gospodarczej i społecznej.

W sferze gospodarczej:

• Przyrost liczby ludności w tempie równym lub większym niż przyrost PKB powoduje stagnację stopy życiowej społeczeństwa.
• W krajach szybkiego wzrostu demograficznego występuje znikomy popyt na produkty przemysłowe i wyspecjalizowane usługi.
• Rozwój gospodarczy jest warunkowany liczebnością grup wiekowych (przedprodukcyjny, produkcyjny, poprodukcyjny).

W sferze społecznej:

• Przeludnienie wsi prowadzi do wzmożonych migracji do miast i powstawania dzielnic nędzy.
• Wzrasta bezrobocie i rozwój patologii społecznych.
• Pojawia się brak możliwości zaspokojenia podstawowych potrzeb w zakresie oświaty czy służby zdrowia.
• Pogłębiają się dysproporcje cywilizacyjne między krajami rozwiniętymi a słabo rozwiniętymi.

Highlight: Procesy demograficzne takie jak starzenie się społeczeństwa i zmniejszanie się populacji prowadzą do niekorzystnych proporcji między liczebnością grup wiekowych, co generuje ogromne koszty zapewnienia starszej części społeczeństwa opieki zdrowotnej i świadczeń emerytalnych.

Example: W krajach rozwiniętych, takich jak Japonia czy Niemcy, coraz mniejsza grupa osób w wieku produkcyjnym musi utrzymywać coraz liczniejszą grupę osób w wieku poprodukcyjnym, co stanowi poważne wyzwanie dla systemów emerytalnych i opieki zdrowotnej.

Zróżnicowanie przyrostu naturalnego na świecie

Przyrost naturalny w krajach wysoko rozwiniętych jest zróżnicowany. Niektóre kraje, jak Niemcy $-1,6$, Grecja $-0,6$ i Japonia $-2,1$, doświadczają ujemnego przyrostu naturalnego. Przyczyny tego zjawiska to konsumpcyjny styl życia, aktywizacja zawodowa kobiet, odkładanie decyzji o założeniu rodziny, dostępność antykoncepcji oraz laicyzacja życia.

Z drugiej strony, kraje takie jak USA (8,1%), Francja (3,9%), Kanada (7,3%) i Wielka Brytania (5,2%) notują dodatni przyrost naturalny. Jest to spowodowane masowymi migracjami ludzi młodych, wielodzietnym modelem rodziny oraz wysokim poziomem higieny i medycyny.

Kraje słabo rozwinięte charakteryzują się wysokim dodatnim przyrostem naturalnym. Przykładami są Niger (31,9%), Nigeria (24,3%) i Sudan Południowy (38,3%). Przyczyny tego zjawiska to zakorzeniony model rodziny wielodzietnej, postrzeganie dzieci jako zabezpieczenia na starość, młoda struktura demograficzna społeczeństwa oraz silny wpływ religii na zachowania prokreacyjne.

Kraje postkomunistyczne borykają się z ujemnym przyrostem naturalnym. Dotyczy to m.in. Polski $-0,9$, Węgier $-3,9$, Rumunii $-3,9$, Litwy $-3,1$, Łotwy $-4,9$, Estonii $-5$ i Bułgarii $-6,6$. Przyczyny to starzejące się społeczeństwo, migracje spowodowane trudną sytuacją ekonomiczną oraz niechęć do zakładania rodzin.

Highlight: Zróżnicowanie przestrzenne współczynnika przyrostu naturalnego w Polsce jest częścią szerszego trendu obserwowanego w krajach postkomunistycznych, gdzie ujemny przyrost naturalny staje się coraz poważniejszym problemem demograficznym.